Hongerstaken & Vasten in Gitmo: Dwangvoeding en het stelen van de pijn?
Al enige tijd zijn ruim honderd gevangenen op Guantanamo Bay in hongerstaking. Ongeveer veertig van hen worden onder dwang gevoed. Gisteren is voor de meeste moslims de Ramadan begonnen. De vraag is of dwangvoeding dan mag doorgaan; de Amerikaanse autoriteiten vinden van wel maar hebben in een oefening van culturele sensitiviteit besloten rekening te houden met het tijdstip van het verbreken van de vasten.
Het verbeelden van het onzichtbare
Er zijn diverse campagnes aan de gang tegen Guantanamo in het algemeen (dat zou gesloten worden, weet u nog?) en tegen dit dwangvoeden in het bijzonder. Maar het is moeilijk om duidelijk te maken wat dwangvoeden nu precies betekent. De Amerikaanse acteur en rapper Mos Def, tegenwoordig Yasiin Bey, heeft daarom samen met de mensenrechtenorganisatie Reprieve besloten om de Standard Operating Procedure voor dwangvoeding in beeld te brengen door deze procedure zelf te ondergaan. Het resultaat is een schokkende video:
[youtube:http://www.youtube.com/watch?v=4hQ5xz_5to4]
De video is de start van een campagne om steun te vergaren voor de Gitmo gevangenen die in hongerstaking zijn uit protest tegen hun gevangenschap zonder enige aanklacht of rechtszaak. De campagne vraagt mensen om tijdelijk mee te doen in een solidariteitshongerstaking.
Het zichtbaar maken van concrete vormen van onderdrukking en marteling is een krachtige manier om onrecht aan de kaak te stellen. Het is dan ook een goede zaak dat deze video gemaakt is. Dat gezegd hebbende, toch een kanttekening. Die kan ik het beste uitleggen aan de hand van het volgende onderschrift bij de titel van een ooggetuige verslag van het maken van deze video:
When Yasiin Bey was force-fed Guantánamo Bay-style – eyewitness account | World news | The Guardian
When Yasiin Bey was force-fed Guantánamo Bay-style – eyewitness account
In an instant, he was no longer Mos Def – rapper and Hollywood star – but a powerless prisoner, experiencing what hunger strikers in Guantánamo Bay endure daily
Hier wordt Bey dus neergezet als iemand die tijdelijk iemand anders was: een Gitmo-gevangene. Graciella Brunswick op twitter had dezelfde bedenkingen als ik kreeg na het lezen van bovenstaande regels:
[View the story “Yasiin Bey: “Stealing the pain of others?”” on Storify]
De pijn van de ander
Haar verwijzing ‘stealing the pain of others’ verwijst naar een prachtig artikel van Sherene Razack: Stealing the Pain of Others: Reflections on Canadian Humanitarian Responses. In dat artikel gaat zij in op hoe Canadese documentaires, boeken en rapporten proberen het leed van anderen inzichtelijk te maken om er voor te zorgen dat ‘iets’ nooit meer gebeurt. Razack stelt echter dat dergelijke campagnes dat effect helemaal niet hebben en dat we er ook niet boos over worden, maar dat we in plaats daarvan ‘we have engaged in a peculiar process of consumption, one that is the antithesis to genuine outrage and which amounts to what I call “stealing the pain of others.”‘
Brunswick verwijst ook naar Lauren Berlant en haar notie van ‘nationale sentimenten‘. Dit heeft betrekking op een manier van relaties aangaan en onderhouden waarbij emoties een grote rol spelen omdat ze iets authentieks zouden zeggen over de mensen waarvoor anderen moeten openstaan en respect voor moeten hebben. De emoties die wij voelen bij het kijken naar het filmpje van Bey, de pijn die hij overduidelijk voelt en het feit dat dit gedeeld wordt, zorgen voor een verbinding tussen gelijkgestemden, een gevoel van verbondenheid en van individualiteit.
Het in beeld brengen van, in de casus die Razack behandelt, de pijn van de Rwandezen zorgt er niet voor dat we hen zien als mensen zoals wij, maar het dehumaniseert hen juist terwijl het ‘ons’ (die meeleven) juist tot superieure wezens maakt. Bey’s actie die van hem een tijdelijke Gitmo gevangene maakt zorgt er juist voor dat de echte Gitmo gevangenen naar de achtergrond verdwijnen en tegelijkertijd blijft Bey’s geprivilieerde positie ten opzichte van die gevangenen onzichtbaar: voor hem is het maar tijdelijk. Dit is niet één van de vele schendingen van de mensenrechten en vernederingen die hem aangedaan worden en in tegenstelling tot de gevangen ondergaat hij de dwangvoeding vrijwillig. Razack maakt ook een belangrijk punt als het gaat om ‘pijn’. Hoe meer ‘pijn’ op de voorgrond wordt gesteld, hoe meer de focus komt te liggen op de pijn die Bey ervaart en niet op de pijn van de echte Gitmo gevangene en die gevangene zelf en de situatie waarin hij verkeert. De nadruk ligt niet op de alledaagse vernederingen, machteloosheid, rechteloosheid en geestdodende routine van Gitmo, maar op het sensationele, dramatische en theatrale empathie.
We zouden hier kunnen spreken van de werkelijkheid geweld aandoen. Dit is een vorm van symbolisch geweld dat plaatsvindt wanneer mensen gereduceerd worden tot een klein, representatief geacht deel van hun wereld en waarbij er vervolgens op basis van de kleine deel vergaande conclusies worden getrokken over een mens (of groep) als geheel. Die mens is alleen een object voor degenen die optreden als hun zaakwaarnemer. Een dergelijke fenomeen zien we nogal eens optreden wanneer bijvoorbeeld blanke mannen zo nodig zwarte vrouwen willen redden van hun zwarte mannen. Een voorbeeld daarvan is het verbod op de gezichtssluier. Eén van de vooronderstellingen is dat het dragen ervan te maken heeft of zelfs bewijs is van een vrouwenonderdrukkende religie en het zijn vooral blanke mannen die het op zich hebben genomen om de draagsters te redden van deze onderdrukking door hen (!) te verbieden de gezichtssluier te dragen. Zo komen deze blanke mannen over als redelijke, rationele, heldhaftige en ge-emancipeerde wezens. De vrouwen in kwestie is door hen meestal niets gevraagd.
Het spektakel van de zaakwaarnemer
Met andere woorden de verontwaardiging die we voelen bij het zien van het filmpje van Bey leiden, Berlant’s en Razack’s redeneringen volgend, helemaal niet tot het ter discussie te stellen van onrecht (weg ermee!), maar tot een spektakel van pijn die we onszelf toe-eigenen en vervolgens proberen te delen met andere (moet je dit nou toch eens zien!). Ik doe niets af aan de intenties van Bey, ik geloof wel dat (voorzover ik dat kan bepalen) ze oprecht en eerlijk zijn, maar ik wijs op de consequenties van zijn actie om te spreken namens anderen. De wijze waarop hij dat doet laat niet alleen de alledaagse context van Gitmo verdwijnen, maar ook Bey’s geprivilieerde positie. Hij ís geen gevangene en dat is toch wel een cruciaal verschil met de gevangenen van Gitmo. Iedere suggestie dat hij dat wel is (zoals in bovenstaand citaat) doet de werkelijkheid geweld aan en komt neer op het stelen van de pijn van de anderen om wie het zou moeten gaan. Zoals in het geval van het verbod op de gezichtssluier, leidt het spreken door blanke mannen met een geprivilieerde positie namens anderen met een minder machtige positie uiteindelijk wellicht niet tot een bevrijding van de laatsten maar tot het tegendeel: het inperken van hun vrijheid. Het gaat dus niet alleen om wat iemand zegt of laat zien, maar ook om wie dat doet. Als ik hetzelfde doe als Bey, als hoogopgeleide, blanke academicus en man, zou dit nog problematischer zijn dan in het geval van Bey.
De vraag die nu komt is natuurlijk: kun je het wel ooit goed doen? Moet je dan helemaal stil blijven als je onrecht ziet? Moet je alleen spreken over onrecht als het betrekking heeft op een groep waartoe je wel behoort? En wie bepaalt dan waar je bijhoort? Of kun je ongeacht alles toch gewoon spreken namens anderen? Altijd stil blijven lijkt me geen optie, maar soms niet willen optreden als zaakwaarnemer kan wel eens de meest verstandige optie zijn. Wanneer je dan toch spreekt namens anderen dien je je altijd bewust te zijn en zichtbaar te maken wat je eigen achtergrond is, je eigen machtspositie en wat de nadelige effecten kunnen zijn wanneer jij degene bent die zich uitspreekt en van de manier waarop je dat doet. Het lijkt mij dat Bey’s film sterker was geweest wanneer hij die effecten en zijn achtergrond (in het bijzonder dat hij iemand is die niet gevangen zit) ook had verhelderd. In mijn geval, mijn spreken over de gevangenen van Guantanamo gebeurt altijd vanuit een ongelooflijk luxe positie als blanke man met een goede baan. Ik bén dus nooit een Gitmo gevangene.