De Quenelle of waarom cabaretier Dieudonné de Franse elite tart

Gastauteur: Ellen van de Bovenkamp

De minister van Binnenlandse Zaken kondigde onlangs aan zijn optredens te willen verbieden vanwege herhaaldelijke antisemitische uitlatingen. Sindsdien gaat de naam van komiek Dieudonné M’bala M’bala in alle Franse media over de tong. Zelf laat de cabaretier zich alleen op zijn eigen YouTube-kanaal uit over de controverses rond zijn persoon. Al jaren maakt Dieudonné in zijn shows grappen over de macht van de joodse lobby in Frankrijk. Toch won hij tot nu toe bijna alle processen die tegen hem werden aangespannen vanwege antisemitisme. Elke gewonnen rechtszaak verhoogde zijn status. Nu zijn shows daardoor ondertussen meer over politiek gaan dan over humor, vindt de Franse overheid het tijd om zijn shows te verbieden. Waarmee Dieudonné waarschijnlijk een nog grotere held wordt voor zijn publiek, dat een afkeer heeft van de gevestigde orde.

Een middelvinger tegen het systeem

De afgelopen tien jaar ontwikkelde Dieudonné zich van een populaire cabaretier tot een populistische demagoog die denkt in termen van zij en wij. Zijn fans vormen een beweging, verenigd in de Dieudosphere. Elke week richt ‘Dieudo’ zich via een YouTubeclip tot zijn volgers. Die volgers hebben een eigen gebaar, de quenelle, dat inmiddels een ware cultstatus heeft bereikt. De quenelle wordt al jaren gebruikt als een aanduiding die zoiets betekent als ‘iemand een linkse geven’. Op YouTube zijn talloze televisiefragmenten te vinden met titels als ‘Tariq Ramadan deelt een quenelle uit aan Sarkozy’ en ‘Norman Finkelstein schuift BHL dikke quenelle toe’.

[youtube:http://www.youtube.com/watch?v=LVTL7qYUqo0]

Met het argot, het slang dat in de buitenwijken van grote steden wordt gesproken en dat voor de gemiddelde Fransman onnavolgbaar is, zetten Franse jongeren zich af tegen de gevestigde orde. De quenelle maakt daar deel van uit. Er hoort een gebaar bij: een arm uitgestrekt naar beneden en de andere arm over de borst gevouwen, waarbij de uitgestrekte arm op schouderhoogte tegengehouden lijkt te worden door de hand van de gevouwen arm. Eigenlijk staat de quenelle voor ‘je t’encule’, een veelgehoorde maar zeer vulgaire Franse uitdrukking die letterlijk ‘ik neuk je in je kont’ betekent. Het is een middelvinger tegen het systeem, een éigen middelvinger die een bepaalde groep mensen met elkaar verbindt: de mensen die zich buitengesloten voelen door de elite en wiens stem niet telt in het publieke debat.

[youtube:http://www.youtube.com/watch?v=KicgVbF9Rek]

De afgelopen maanden doken beelden op van Fransen die in uiteenlopende situaties het quenelle-gebaar maakten. Franse soldaten in uniform, iemand uit het publiek in een tv-studio, voetballer Anelka die op het veld een quenelle liet zien om een doelpunt te vieren, zelfs Asterix en Obelix deden mee. De publieke verontwaardiging was groot. Tegen de soldaten zijn disciplinaire maatregelen genomen, de televisiepresentator zag zich genoodzaakt om zijn kijkers excuses aan te bieden, Anelka’s club verbood hem het gebaar nogmaals te maken, en pretpark Asterix legde uit dat het allemaal een vergissing was, aangezien Asterix en Obelix apolitiek zijn. Maar waar gaat deze heisa nu eigenlijk over?

Antisemitische grappen

[youtube:http://www.youtube.com/watch?v=VpqjZNpWI4Q]

Dominique Straussssssss Kahn. De Franse cabaretier Dieudonné houdt de laatste s van Strauss zo lang aan dat het doet denken aan het gesis dat vaak hoorbaar is in Nederlandse stadions, als een club tegen Ajax speelt. Een misselijke referentie aan de gaskamers van de nazi’s. Dieudonné provoceert bewust, want hij is boos. Hij vindt het belachelijk dat ten tijde van de verkrachtingszaak tegen DSK, zoals Strauss Kahn bijna liefkozend genoemd wordt in Frankrijk, telkens gezegd werd dat hij onschuldig was, zolang niet was bewezen dat hij het kamermeisje had verkracht. Zijn sperma zat overal op, er waren camerabeelden van een vluchtend meisje, maar nee hoor, DSK genoot het voordeel van de twijfel. Stel je voor, zoiets had hén moeten overkomen, hem of iemand uit het publiek…! Er wordt met twee maten gemeten in Frankrijk: ‘Ze hebben schijt aan ons, wij sukkels, het stomme gepeupel’.

Gehoord worden

In het maken van antisemitische grappen vond Dieudonné een manier om gehoord te worden. Zijn shows roepen een golf van negatieve reacties op, een teken dat hij wordt gezien en gehoord. Tellen wij niet mee? Dan vinden we wel iets waar we jullie mee kunnen raken. Nu kan hij met de quenelle laten zien hoeveel invloed hij en zijn volgers hebben. Hij is zo machtig dat anderen zich bedreigd voelen door de stiekeme middelvinger. Het is een omgekeerde nazigroet, menen ze zelfs. En daarmee doen ze precies wat Dieudonné verwacht. Ze zien het gebaar als een dreiging die ze vanuit hún referentiekader uitleggen, en nemen het gebaar, dat ooit voor de lol is bedacht, daarmee zo serieus dat het meer betekenis krijgt dan het in eerste instantie had.

De quenelle gaat niet over antisemitisme, maar over gehoord worden. Het traject dat Dieudonné heeft afgelegd nadat hij voor het eerst werd aangeklaagd voor antisemitische uitlatingen, is veelzeggend. In 2004 wordt hij voor de rechter gedaagd vanwege een sketch waarin hij, verkleed als orthodoxe jood, jongeren uit de banlieue oproept zich aan te sluiten bij de amerikaans-zionistische as, onder de slogan ‘Isra-heil’. Vlak nadat hij deze rechtszaak heeft gewonnen wordt hij op televisie geïnterviewd door de Franse journalist Ardisson.

[youtube:http://www.youtube.com/watch?v=kM-EabXokpI]

‘Zo’n sketch gaat toch veel te ver’, vindt Ardisson. Maar Dieudonné vraagt zich af waarom hij wel grappen kan maken over een katholieke priester of over een islamitische mollah, maar niet over een Israëlische settler: ‘waarom moet antisemitisme als een apart soort racisme benoemd worden?’ Als Ardisson hem bepaalde uitspraken over de joodse lobby verwijt, verbetert Dieudonné hem: ‘Dat heb ik niet gezegd. Ik sprak over de zionistische lobby. Ik maak een duidelijk onderscheid tussen joods en zionistisch.’ Ardisson pusht hem om in de uitzending zijn excuses aan te bieden, maar dat weigert de cabaretier. Hij heeft meteen na de sketch zijn excuses aangeboden aan een ieder die zich gekwetst voelde, en daarmee is voor hem de kous af. Als humorist maak je nou eenmaal grappen die soms ten koste van anderen gaan. ‘Kun je je niet beter opwerpen als voorvechter voor zwarten?’ vraagt Ardisson dan aan Dieudonné, die een Bretonse moeder en een Kameroense vader heeft, ‘waarom moet het altijd over Palestina gaan?’ ‘Dat doe ik ook’, zegt hij, ’en het blijkt dat het nog steeds een groot taboe is om te praten over de gevolgen van slavernij. Wie bepaalt dat het ene lijden meer waard is dan het andere?’ Nadat Ardisson meldt dat het waarschijnlijk de laatste keer was dat hij Dieudo voor een gesprek heeft uitgenodigd, omdat hij zich niet kan verenigen met zijn standpunten, neemt deze rustig en vriendelijk afscheid.

Buitengesloten

Deze uitzending laat in een notendop de kern van het probleem zien. Terwijl Dieudonné zegt antizionistisch te zijn, wrijven zijn tegenstanders hem aan antisemitisch te zijn. Als hij weigert zijn excuses aan te bieden om zo weer zijn plekje in het establishment terug te verdienen, wordt hij buitengesloten. Voor Dieudonné laat dit zien dat publieke verontwaardiging selectief is en dat zijn mening minder waard is dan die van anderen. Het is voor hem een bevestiging dat er feitelijk nauwelijks of geen verschil is tussen zionistisch en joods. Kritiek op Israël is niet toegestaan en grappen over zionisten worden onevenredig hard afgestraft, wat bewijst dat joodse intellectuelen in Frankrijk een grote vinger in de pap hebben en wel degelijk zionistisch zijn. Dieudonné, die zijn carrière nota bene ooit begon als duo met zijn joodse vriend Elie Sermoun, blijft provoceren met zijn grappen over joden en wordt telkens aangeklaagd. Zo vriendelijk en rustig als hij aan het einde van het interview met Ardisson is, is hij al snel niet meer. Een transformatie die ook zichtbaar is in zijn uiterlijke verschijning: de vriendelijk glimlachende, slanke jongeman maakt plaats voor een dikbuik met een duivelse grijns. Er ontstaat een vicieuze cirkel, waarin Dieudonné steeds meer een persona non grata wordt en zijn aanhang hoe langer hoe meer bestaat uit jongeren die zich gemarginaliseerd voelen en die een sterke afkeer van of zelfs haat tegen de gevestigde orde hebben. Zij vinden het prachtig dat Dieudonné’s grappen over joden zo serieus worden genomen. Tien jaar na het gemoedelijke interview met Ardisson is Dieudonné een tragische populist geworden, die allang niet meer grappig gevonden wordt door het brede publiek.

[youtube:http://www.youtube.com/watch?v=3DxBf6F3bi4]

Maar waar gaat dit nu echt over?

Wat de controverses rond Dieudonné vooral duidelijk maken is dat er in de witte katholiek-joodse elite van intellectuelen die in de Franse media hun mening verkondigen geen ruimte is voor andersdenkenden. Je mag best een kleurtje hebben of een of andere malle godsdienst aanhangen, zolang je je maar conformeert aan het algemeen geaccepteerde discours. Denk niet dat Fransen racistisch zijn, want ze zijn dol op andere culturen. Zo zijn er bijvoorbeeld genoeg Arabieren in het Franse medialandschap: een Malek Chebel, die de folkloristische en exotische kant van de Arabische cultuur benadrukt in boeken als De Arabische Kamasutra en Anthologie van wijn en dronkenschap in de islam. En er zijn de Arabische christenen, zoals Antoine Basbous en Antoine Sfeir, die weinig op hebben met de islam. Een prachtig voorbeeld van Frans oriëntalisme is de Marokkaanse joodse cabaretier en acteur Gad Elmaleh, die Marokkaanse stereotypes met verve verbeeldt, maar ook in een succesvolle speelfilm een Sefardische miljonair vertolkte. Hij is uitstekend in de Franse elite geïntegreerd: Elmaleh laat alleen de exotische kant van Marokko zien, is getrouwd met een Monegaskische prinses en gaat net zo lief op vakantie naar Marrakech als naar Tel Aviv.

Er zijn veel parallellen tussen de verkettering van Dieudonné en het woelige parcours van islamoloog Tariq Ramadan. Ramadan, die in Engeland, waar hij alweer jaren woont, vaak door de BBC of the Guardian wordt uitgenodigd om als deskundige bepaalde gebeurtenissen te duiden, is in Frankrijk altijd op alle fronten tegengewerkt. De Zwitserse intellectueel spreekt in dezelfde wollige zinnen als een doorsnee Franse intellectueel en is een begenadigd polemist. Maar dat hij even gemakkelijk Molière citeert als de profeet Mohammed werd door de Franse elite opgevat als hoogverraad. Een wolf in schaapskleren, oordeelden ze. Als Franse intellectueel moet je namelijk niet alleen een bepaalde etiquette in acht nemen, maar je ook onderwerpen aan de laïciteit, de Franse scheiding van kerk en staat, die er in de praktijk op neerkomt dat je ofwel latent katholiek bent, ofwel latent joods. Omdat hij zich expliciet op zijn moslim-zijn voor laat staan, schond Ramadan deze ongeschreven regel. Door de manier waarop Ramadan zijn tegenstanders van repliek diende, groeide zijn aanhang onder moslims, zowel binnen als buiten Frankrijk. Hij won alle rechtszaken die hij zelf aanspande tegen ontzeggingen, ontslagen en laster, waardoor zijn gezag alleen maar groter werd, en de kloof tussen moslims en niet-moslims breder werd, terwijl hij die nu juist had willen dichten.

Een bekende dissident van een heel ander kaliber is natuurlijk Jean-Marie Le Pen. Nadat er een sanitair cordon tegen hem was afgekondigd won het Front National alleen maar stemmen. Blijkbaar hebben de Fransen daar weinig van geleerd.

Blijf in je eigen hokje: folkloriseren, bevoogden en verpolderen

De onderliggende boodschap is telkens: blijf in je eigen hokje, zodat de wereld die wij blanken zo overzichtelijk hebben ingedeeld, duidelijk en beheersbaar blijft. Dat is in Frankrijk zo, en dat is in Nederland zo. Iemand als Dieudonné hebben we tot op heden niet in Nederland, maar als we zo doorgaan, groeit het gevaar dat we er een creëren. Kritiek op zionisme is een delicaat pijnpunt, maar het had net zo goed om een ander onderwerp kunnen gaan. Het fundamentele probleem is dat een allochtoon niets aan mag kaarten dat buiten de algemeen beschaafd Nederlandse ideeënwereld valt.

Er zijn drie mechanismes die verhinderen dat witte Nederlanders iemand met een andere kleur of andersoortige naam als gelijke kunnen zien: folkloriseren, bevoogden en verpolderen.

Folkloriseren: Als je ons de exotische kant van je cultuur laat zien vinden we dat prachtig, want daarmee kunnen we onszelf een veer in ons achterwerk stoppen: we eten graag Turkse pizza en zitten op buikdansles, kijk eens hoe tolerant we zijn tegenover buitenlanders. Het supermarktblaadje beeldt een vrouw met donkere krullen af bij een recept over couscous, maar zal nooit een artikel over de gunstige effecten van vasten opnemen. Wel de vorm, niet de inhoud.

Bevoogden: We trekken ons het lot aan van vrouwen in de Arabische wereld en maken geld over voor de hongerende kindertjes in Afrika. We geven onszelf daarvoor schouderklopjes, en voelen ons beter dan de Ander. Maar als we onszelf als superieur blijven zien, kunnen we nooit een gelijkwaardige dialoog aangaan.

Verpolderen: Dit is een mechanisme waardoor veel mensen in Nederland uit het publieke debat worden geweerd, niet alleen mensen met een niet-Hollandse culturele achtergrond, maar ook PVV-stemmers of SGP-aanhangers bijvoorbeeld. De witte masculiene liberale elite bepaalt over welke onderwerpen er wel en niet gediscussieerd kan worden en bakent ook meteen de grenzen van de discussie af. Iemand met een kleurtje mag misschien meedoen aan het debat – als hij (heel misschien zij) welbespraakt is en accentloos Nederlands spreekt, maar toch zeker niet bepalen waar een debat over moet worden gevoerd.

De zogenaamde Zwarte Pietendiscussie maakte dat pijnlijk duidelijk. Quinsy Gario, die een andere invulling van het sinterklaasfeest bespreekbaar wilde maken, werd nog bijna voordat hij iets had kunnen zeggen verketterd als iemand die een oer-Hollands kinderfeest probeert te verzieken en die maar beter terug kan gaan naar zijn eigen land. Veel mensen gaan er dus nog steeds vanuit dat je alleen iets mag zeggen over de gang van zaken in Nederland als je wit bent. Terwijl de Pietitie Facebookrecords liet sneuvelen haalden politici in Den Haag hun neus op voor de hele discussie en weigerden om commentaar te geven.

Als historicus Zihni Özdil kritische kanttekeningen plaatst bij de manier waarop er met bijstandmoeders wordt omgegaan of bij de privatisering van de zorg krijgt hij een horde twitteraars op zijn dak die vragen of hij zich eerst niet eens druk kan maken om de Armeense genocide. De parallel met de Franse journalist die Dieudonné aanraadde om het maar liever over slavernij te hebben is frappant. En hartstikke leuk als de Arabische prins Hafid Bouazza ons vermaakt met zijn lofzangen op erotiek, wijn en opiaten, maar iemand als Mohamed Cheppih, die ijvert voor een Nederlandse islam, zien we toch liever niet op de tv. Ook in Nederland werd Tariq Ramadan afgefakkeld, omdat hij weigerde de Nederlandse opvattingen over homoseksualiteit te omarmen.

Nederland is een land van polderen en sussen, waar debatteren sowieso bepaald geen traditie is zoals het dat in Frankrijk wel is. Misschien hebben we daarom de mazzel dat er geen populist als Dieudonné is opgestaan. Maar als we blijven vasthouden aan folkloriseren, bevoogden en verpolderen wordt de kans steeds groter dat ook hier iemand zin krijgt om een quenelle uit te delen.

Ellen van de Bovenkamp (1979) woonde zes jaar lang in Marokko. Ze werkte er als correspondent voor onder meer Trouw, NOS Radio 1, de Groene Amsterdammer en de Wereldomroep. Eerder werkte zij als coördinatrice Gedetineerdenbegeleiding op de Nederlandse ambassade in Rabat en als redactrice bij Bulaaq, een uitgeverij gespecialiseerd in de Arabische en islamitische wereld. Sinds begin 2013 is ze terug in Amsterdam, waar ze werkt aan haar proefschrift over de aantrekkingskracht die de islamitische intellectueel Tariq Ramadan uitoefent op jongeren in Marokko.