Ethisch voedsel – Dierendag en Offerfeest
Het is Dierendag én Offerfeest! Die combinatie leefde al enkele weken of zelfs maanden voor de vierde oktober onder moslims met wie ik contact heb. Met een mengeling van humor en ow-wat-gaan-we-nu-weer-krijgen-verzuchtingen werd er naar deze combinatie uitgekeken. Het debat dat ik eerlijk gezegd ook verwacht had, bleef echter beperkt.
Een week geleden ongeveer kwam er een oproep van dierenorganisaties om dit jaar niet te slachten.
Daar is door veel mensen, moslim en niet-moslim, op gereageerd alsof dit een staaltje moslimpesten zou zijn. Het offerfeest zou eruit worden gepikt omdat men óf iets tegen islam heeft óf het echte probleem van het vleeseten en de bioindustrie niet durft aan te pakken óf omdat men wil dat moslims hun islam weer eens aanpassen. Of een combinatie van alledrie.
Dat is natuurlijk op zich een ontkenning van de motieven van de dierenrechtenorganisaties die al tijden ook los van de islam pleiten voor meer aandacht voor en maatregelen ten bate van dierenwelzijn. Het is ook niet persé zo dat de islambeleving van moslims en dierenrechten haaks op elkaar zouden staan. Zo stelt de Rotterdamse NIDA partij:
NIDA en PvdD bondgenoten op Dierendag én Offerfeest – NIDA Rotterdam
NIDA en PvdD bondgenoten op Dierendag én Offerfeest
Rotterdam, vrijdag 3 oktober 2014
Zowel NIDA als de Partij voor de Dieren zijn gevraagd om een reactie op de oproep van dierenwelzijnsorganisaties aan moslims om morgen niet te offeren met het Offerfeest, omdat het op dezelfde dag valt als Dierendag. Met dit gezamenlijke persbericht benadrukken NIDA en de Partij voor de Dieren in Rotterdam dat wij juist vaak de samenwerking zoeken in onze gemeenschappelijke strijd voor meer duurzaamheid en meer balans tussen mens en dier in Rotterdam.
‘De oproep van de dierenwelzijnsorganisaties om dit jaar niet te offeren is een oproep vanuit dierenliefde, niet een oproep vanuit moslimhaat, laat dat duidelijk zijn. De PvdD en NIDA vinden elkaar in het gegeven dat er veel meer aandacht moet komen voor dierenwelzijn en dat wij hier in Rotterdam veel meer in dienen te investeren. Wat NIDA betreft niet door te stoppen met offeren, maar juist door extra stil te staan bij onze islamitische inspiratie van waaruit heel veel waarde wordt gehecht aan dierenwelzijn. Diezelfde islamitische inspiratie spoort ons tevens aan misstanden in de bio-industrie aan te pakken. De Partij voor de Dieren en NIDA Rotterdam vinden elkaar hierin aan elkaars zijde’, aldus Nourdin El Ouali, politiek leider van NIDA Rotterdam.
‘Wij juichen toe dat de noodzaak tot meer dierenwelzijn een steeds bredere weerklank krijgt onder de bevolking. Alleen de bewustwording bij de consument zal een verandering teweeg kunnen brengen in onze omgang met dieren. We zijn blij dat NIDA aan deze bewustwording wil bijdragen. Hoewel de PvdD natuurlijk graag zou zien dat moslims geld offeren in plaats van dieren, beschouwen we de oproep van NIDA als een gezamenlijke stap vooruit in een meer ethische benadering van dieren’, zo stelt voorman Jeroen van der Lee van de Partij voor de Dieren in Rotterdam.
Ethisch voedsel
Voedsel is natuurlijk meer dan gewoon voedsel. En zelfs wanneer het ‘slechts’ voedsel is, is het nog steeds van fundamenteel belang voor mensen. Heel veel samenlevingen hebben regels omtrent voedsel en dat geldt ook voor religies. Behalve de joodse kosjer en islamitische halal tradities zijn er bijvoorbeeld diverse Hindoe voedseltradities die betrekking hebben op het voorkomen van ‘verontreiniging’ van voedsel en binnen katholieke en seculier-katholieke tradities is vis op vrijdag nog steeds een bekend fenomeen.
De voedseltradities hebben verschillende functies. Ze markeren onder meer de grenzen tussen insiders en buitenstanders. Ze fungeren ook als een herinnering (soms dagelijks) aan de morele verplichtingen van mensen en aan wat heilig is. Voedsel is natuurlijk ook bij uitstek een lichamelijk fenomeen; in religies komen door voedsel spirituele en lichamelijke aanbidding bij elkaar bijvoorbeeld gedurende het vasten en het gebed aan het begin van het eten. Voedseltradities hebben ook een symbolische functie in die zin dat ze uitleggen en uitdrukken welke doctrines van belang zijn zoals tijdens de vasten, de eucharistie in religieuze kringen maar ook op tal van manieren in vegetarische kringen om maar eens wat te noemen.
Gezien de verschillende rollen van mannen en vrouwen voorafgaand aan en tijdens het bereiden van de maaltijd structureert voedsel ook de verhouding tussen mannen en vrouwen. Voedsel kan op die manier de bestaande verhoudingen bestendigen, maar ook veranderen (denk aan de eerste date met een je partner) en er zijn ook uitgebreide regels over hoe je precies het voedsel tot je neemt. En voedsel kan mensen bij elkaar brengen die anders misschien niet heel veel met elkaar te maken hebben of zelfs tegengestelde belangen hebben.
Zoals één van de grote antropologen (en voor mij een grote inspiratiebron) Mary Douglas stelt, maken mensen onderscheid tussen voedsel dat verontreinigd is (‘matter out of place’) en voedsel dat rein is. We hebben liever geen vliegen in onze soep of wormen in onze salades. Als het gaat om religieuze tradities zijn bepaalde dieren ‘out of place’ zoals varkens. Voedsel dat niet halal is of niet kosher is als een vlieg in de soep voor sommige mensen. Reinheid en onreinheid dienen niet te worden gemengd: wanneer een vlieg in de soep beland is voor velen niet alleen vlieg onrein maar de hele soep.
Rituelen die betrekking hebben op slachten en bereiden kunnen van voedsel dat onrein of onrein noch rein is, rein voedsel maken. Deze rituelen zijn meestal al heel oud en van generatie op generatie overgeleverd en voor veel mensen heeft voedsel dan ook een diepe emotionele betekenis waarbij tradities uit het verleden, herinneringen, geloofsvoorstellingen over wat goed is bij elkaar komen. Voedsel is een lichamelijke ervaring niet alleen voor wat betreft het eten en doorslikken ervan maar voor velen is het idee dat ze bijvoorbeeld honden, insecten en wormen moeten eten voldoende om letterlijk misselijk te worden. De voedseltradities en restricties vanuit vegetarische en dierenrechtenhoek zijn op dezelfde manier te bekijken als die vanuit islamitische hoek of joodse hoek. In de, beperkte, commotie over het ritueel slachten speelt waarschijnlijk ook mee dat veel mensen wel graag hun stukje vlees op het bord willen hebben, maar niet gewend zijn om de slacht daadwerkelijk te zien laat staan zelf te verrichten.
Islam en ethisch voedsel: een tegenstelling?
Niettemin hebben mensen die zeggen dat deze oproep vanuit dierenorganisaties iets te maken heeft met het islamofobische klimaat natuurlijk wel een punt. De intentie van deze organisaties is waarschijnlijk niet om een islamofobisch klimaat te versterken of vanuit dat perspectief te handelen, maar wie kent een soortgelijke oproep in de richting van joden, hindoes of barbecuefans die nog een keer willen profiteren van het mooie weer (bij christelijke feesten zijn die oproepen er overigens wel)? De oproep gaat ook in de richting van moslims en niet in de richting van de slachters en de slachthuizen; klaarblijkelijk is het aanspreken van een religieuze groep makkelijker dan een economische sector. Destijds in het debat over ritueel slachten ging het aanvankelijk ook vooral over islam niet over jodendom (waarvoor een verbod op onverdoofd slachten in de praktijk in ieder geval meer problemen zou opleveren).
Moslims worden in het publieke debat voortdurend aangesproken op het beeld dat ánderen hebben van hun religie. Ze krijgen te maken met geweld, agressie, discriminatie en ontheiliging. Het is dan ook niet verwonderlijk dat zij ook vanuit dat oogpunt defensief reageren. Dat een oproep zoals we die nu hebben niet persé vanuit islamofobische hoek komt, maakt het niet beter. Eerder slechter, want het laat voor velen vooral zien hoe mainstream die islamofobie is geworden.
Opvallend in dit hele verhaal is het gebrek aan samenwerking overigens tussen organisaties die op willen komen voor dierenwelzijn en islamitische organisaties. In die zin is de verklaring van NIDA wel opvallend, maar er zijn meer mogelijkheden voor samenwerking. Ook onder moslims zijn er discussies over dierenwelzijn en hoe zich dat verhoudt tot ritueel slachten. Is dierenvlees wel écht halal als het weliswaar ritueel is geslacht, maar het dier voor de slacht slecht is behandeld is in de dierenindustrie? Zo is er in Nederland het netwerk Groene Moslims en in Engeland Green Muslims die zich met deze vraagstukken bezig houden net als anderen in andere religieuze tradities overigens. Zij verwoorden dat niet zozeer als het aanpassen van hun islam, maar als een herbezinning op de vraag hoe islamitisch de praktijk van het houden en slachten van dieren momenteel eigenlijk is. Ook in de geschiedenis van de islamitische tradities vinden we voortdurend discussies hierover.
Dierenwelzijn
De reportages over ritueel slachten die laten zien dat er ook nogal eens wat misgaat bij bijvoorbeeld de joodse, islamitische of andere religieuze slacht (en welke slacht eigenlijk niet?), maken duidelijk dat dierenwelzijn wel degelijk een kwestie is en ook in die zin is het niet verwonderlijk dat dierenorganisaties er aandacht voor hebben. Niettemin, het mag duidelijk zijn dat dierenwelzijnsorganisaties niets zullen bereiken zolang ze de kwestie dierenwelzijn op deze manier aan de kaak blijven stellen; het is incidentenpolitiek binnen een sociaal-politieke context die doordrenkt is met islamofobie.
Rest mij nog iedereen die het Offerfeest de komende dagen viert Eid Mubarak te wensen. En voor dierendag: alle dieren een leuke dag. En voor de barbecuers geniet ervan. En de rest ook een leuk weekend!