Mediageweld: Hoe #Eenvandaag van een Arnhemse rapper een Syriëganger maakt
Gisteren was er bij Eenvandaag een uitzending over twee Arnhemse Syriëgangers, beiden afkomstig uit de rapscene: Marouane en Robin. Hun verhalen zijn sowieso interessant, maar daar gaat het nu even niet om. Waar het om gaat is de nummer drie in deze uitzending: Amine Elghasyry. In tegenstelling tot Marouane en Robin kwam hij herkenbaar in beeld. En in tegenstelling tot Marouane en Robin heeft hij helemaal niets maken met het onderwerp Syriëgangers behalve dan dat hij samen met de andere twee in een videoclip zit.
Daarnaast heeft de redactie volgens Amine Elghasyry niet met hem overlegd over het gebruik van de beelden en ook niet de credits daarvoor gegeven. Hieronder legt hij het zelf uit:
Schaamtelozen minachting
De zaak van Amine Elghasyry is niet de eerste. Joop wijst al op de zaak met Mohammed Rashid die met zijn foto op de voorpagina stond in het kader van een terreurdreiging. Maar er zijn ook nog andere voorbeelden. Een broer van een Syriëganger die met naam en toenaam in de krant wordt genoemd nadat hij naar de politie is gegaan. Een jonge man die met naam en toenaam wordt genoemd vanwege zijn verleden (al meer dan 10 jaar geleden) en waarbij ook verwezen wordt naar een familielid dat inderdaad naar Syrië is vertrokken. En er zijn er nog een paar. Waar deze voorbeelden en die van Amine Elghasyry op wijzen is een volstrekt schaamteloze minachting voor de veiligheid en welzijn van Nederlandse burgers, in het bijzonder minderheden, door de Nederlandse media.
Eenvandaag reageerde als volgt naar hem:
[…] U gaf aan dat u naar aanleiding van de EenVandaag TV uitzending gisteren bent benaderd door mensen die begrepen dat u 1 van de Syriëgangers bent. Ook gaf u aan dat u als rechthebbende geen toestemming heeft gegeven voor gebruik van materiaal.
Wat betreft het eerste punt: in het item over het nieuwe proces van het OM tegen Seriegangers wordt een van de aangeklaagde verdachten besproken, Marouane B. Zoals te zien is heeft Marouane B. kort voor zijn vertrek naar Syrië een videoclip gemaakt met een andere jihadganger, “Ramadan” van Team liefde. De clip wordt ook geduid.Het tonen van die clip was relevant voor het item, omdat dit goed liet zien waar Marouane B. op dat moment mee bezig was. Voordat het straatschoffie Marouane radicaliseerde was het een straatschoffie die hield van rappen, zo zegt een deskundige in het item. In die context hebben wij de clip gebruikt.
De twee jongens in de clip die later naar Syrië zijn vertrokken zijn onherkenbaar in beeld gebracht, omdat het in de pers gebruikelijk is om verdachten in een strafproces onherkenbaar in beeld te brengen (met balk of blur). Daarbij hebben we duidelijk gemaakt in tekst dat juist de onherkenbaar gemaakte jongens naar Syrië zijn gegaan. Nergens wordt gezegd of gesuggereerd dat de jongens in de clip allemaal Syriëgangers zijn.
De andere jongens, waaronder u, zijn met opzet NIET geblurred. Zou iedereen in de clip zijn geblurred, dan zou juist de suggestie kunnen ontstaan dat andere jongens, waaronder uzelf, in de clip wellicht ook als Syriëgangers worden gezien. Dat is een risico, omdat de clip gewoon vrij beschikbaar (en zonder blurr) op youtube staat. Sterker, u heeft de clip zelf ongeblurred op uw eigen website staan.Dan het tweede punt: rechthebbende. Het gebruik van het materiaal valt onder citaatrecht. Dat betekent dat de omroep geen toestemming voor het gebruik van dit materiaal aan de rechthebbende hoeft te vragen, omdat het gebruikt wordt in de context van het item. Voor de volledigheid meld ik nog dat is overwogen om wel de bron te vermelden. Wij hebben daarin een zorgvuldige afweging gemaakt om uw uw website / productiemaatschappij niet te noemen. Het idee was dat bronvermelding er voor zou zorgen dat het filmpje zou worden getweet of verder verspreid op internet in ongeblurrde versie. Het leek ons daarom beter de bronvermelding weg te laten, ook omdat de twee jongens die nu onherkenbaar zijn gemaakt, als verdachten zijn aangemerkt en hun proces nog moet beginnen. Uiteraard kunnen wij de bronvermelding alsnog toevoegen als u als rechthebbende daar prijs op stelt.
Tot slot begreep ik dat u vooral moeite had met het fragment in de clip dat als laatste getoond wordt. Zonder verdere verplichtingen zal de redactie bekijken of dit fragment vervangen kan worden.
Het is een typisch fenomeen. Als mensen Syriëgangers zijn, krijgen ze (omdat ze verdacht zijn) een blur of een balkje. Sommige moslims die slachtoffers zijn van bijvoorbeeld huiselijk geweld worden ook geblurred, moslims die slachtoffer zijn van racistisch geweld slechts zelden overigens. Met andere woorden moslims zijn nieuwswaardig omdat ze aan een bepaald type voldoen (dader of slachtoffer) en in concrete individuele gevallen krijgen ze dan bescherming.
Bordkartonnen stereotypes
Maar moslims of Marokkaanse Nederlanders die op een andere manier verzeild raken in de discussies en berichtgeving zijn (zoals in het geval van Mohammed Rashid) niet meer dan een bordkartonnen stereotype of toevallige schaduwen (zoals in het geval van Amine Elghasyry). Er is, zo blijkt ook uit de reactie van Eenvandaag, een volstrekt onvermogen van journalisten om zich in te leven in de persoon die niets met Syriëgangers te maken heeft over wat het betekent om op deze manier in beeld te komen. En dat zagen we natuurlijk ook al bij de Volkskrant die het zich ook permitteerde om ongeacht de gevolgen ervan voor de persoon in kwestie een ‘mooie’ voorpagina te maken waarbij Rashid werd gereduceerd tot een tweedimensionale karikatuur: iemand met een ‘moslimachtig uiterlijk’ zoals de Volkskrant het zelf op racistische wijze verwoordde.
Dat overkomt natuurlijk niet alleen Marokkaanse Nederlanders of moslims. Journalisten kijken wel naar mensen, maar zien slechts scoops, nuttige figuranten en hoofdrolspelers en niet de persoon erachter. In het geval van vrouwen gaat dat vaak gepaard met allerlei seksistische stereotypen, in het geval van homo’s met allerlei homofobe stereotypen en ja in het geval van Marokkaanse Nederlanders en moslims met allerlei stereotypen zoals: de radicaal, de crimineel, en ja hoor daar is ie: de rapper. In de reactie van Eenvandaag lezen we bijvoorbeeld:
Voordat het straatschoffie Marouane radicaliseerde was het een straatschoffie die hield van rappen, zo zegt een deskundige in het item. In die context hebben wij de clip gebruikt.
Zo springt men van het ene naar het andere stereotype en is Amine slechts een toevallige passant. Dat die laatste ook niet gewaardeerd wordt vanwege zijn/haar creatieve inbreng laat de casus van Amine Elghasyry ook goed zien: wel gebruik maken van zijn beeltenis en van zijn filmpje, maar geen credits (laat staan ervoor betalen). In dit geval speelt dan ook nog mee dat het om het onderwerp radicalisering gaat. Dat maakt de positie van moslims en/of Marokkaanse Nederlanders anders dan die van andere Nederlanders die van een dergelijk kader weinig last hebben. Het is een kader met potentieel grote consequenties. Mensen die daarmee in verband worden gebracht lopen grote kans om bedreigd te worden, banen en contracten te verliezen, vrienden te verliezen, reputatieschade, enzovoorts. En het is niet dat journalisten en redacties dat niet weten. Het kan ze alleen niet heel veel schelen, want ze moeten door naar het volgende item, snel, snel, snel en ja vrije nieuwsgaring he.
Intussen laat Amine Elghasyry weten een advocaat in de hand te hebben genomen. Dat werkte in het geval van De Volkskrant en Mohammed Rashid ook goed. Want het maakt natuurlijk wel uit. Want zouden journalisten het gezicht van hun eigen partner gebruiken om mensen in beeld te brengen als radicaal of daarmee verbonden of om verdachten onherkenbaar te maken?
Geweldig dat jullie Amine en anderen hierdoor helpen. Journalistiek onderzoek en portetrecht worden met voeten getreden doot een vandaag en telegraaf. Gelukkig dat er ook nog goede journalisten zijn zoals.jullie !
Ik heb maar even het item van 1vandaag en de clip van De Liefde gecheckt. In mijn bescheiden mening is de berichtgeving gemixt. De jongeren worden allereerst “gewone jongens” genomen. Later pas wordt een van hen gekenmerkt als “een straatschoffie”, dit wordt later verantwoord met de uitspraak “Hij werd gezien als een jongen die veel kattenkwaad uithaalde.” In het item gebruiken ze dus een mix aan termen en karakterisaties om de Syriëgangers te kenmerken. Slechts in de reactie op Amine Elghasyry laten ze zich eenzijdig negatief uit over Marouane door de term tweemaal in dezelfde zin te herhalen. Straatschoffie is natuurlijk ook niet een eenzijdig negatieve term, Siske de Rat is ook een straatschoffie, maar ook een heldenfiguur. Laten we dit punt echter gunnen. Straatschoffie is een negatieve term, maar mogen ze geen negatieve term voor mensen gebruiken? En zijn ze in dit specifieke geval ongeoorloofd om deze kenmerking te bezigen? Ik weet het niet.
Nu het tweede punt: het citaatrecht. Was 1vandaag gerechtvaardigd in het gebruik van de clip van de liefde? Het bracht een sterke counterpoint tegen een negatieve sfeervorming, doordat het liedje uit de clip vrolijk en energiek is. Ook hebben ze slechts enkele seconden uit de clip gebruikt, dus we kunnen niet stellen dat ze overmatig gebruik gemaakt hebben van de bron. Hadden ze hem eerst om toestemming moeten vragen? Nee, in Nederland mag je uit andermans bronnen citeren zonder toestemming te vragen. Hadden ze bronvermelding van de bron moeten maken? Alhoewel 1vandaag een gedegen afweging heeft gemaakt om dit weg te laten. Bronvermelding zou immers het onherkenbaar maken van de verdachten nutteloos maken. Ze wilden ook niet de andere mensen in de clip in discrediet brengen. Toch heeft Elghasyry recht op bronvermelding, dus als hij dat op prijs stelt moeten ze dat ook toevoegen. 1vandaag hoeft hem daarvoor natuurlijk niet te betalen want citeren is gratis in Nederland, tenzij artikel 25 van de wet op het auteursrecht op eniger wijze van toepassing is. Als ze de clip in zijn geheel zouden hebben gebruikt zou dit anders zijn Ook moet ik constateren dat er een fout in het editen van de video is gemaakt, omdat Elghasyry op een gegeven moment in beeld gebracht wordt terwijl de naam “Marouane” gebruikt wordt. Alhoewel dit later in de zin duidelijk wordt gemaakt met de bijzin ” hier samen op beeld” is de suggestie al gewekt en dus kunnen mensen ondanks de verduidelijking de naam ‘Marouane’ met het gezicht van Elghasyry in verband brengen.
Dan over het onherkenbaar maken van verdachten: dit is een interessante discussie, maar eerst moeten we opmerken dat het onherkenbaar maken van verdachten een methode is om schending van het portretrecht te omzeilen, zodat de media in kwestie wel sappige foto’s en video’s kan laten zien. Als ik slechts het item van 1vandaag had gezien, dan had ik nooit de gezichten van de verdachten herkend. Dankzij jouw stuk was het zeer eenvoudig om de originele clip op te sporen en de verdachten te herkennen. Het was tevens best een leuk liedje als je niet te diep over de tekst nadenkt. Dat terzijde. Waarom heeft 1vandaag de gezichten van de verdachten onherkenbaar gemaakt, terwijl het de gezichten van anderen die in beeld komen duidelijk laat zien? Dit is het standaard protocol. Het wordt op elk geval eenduidig toegepast, maar in dit geval en alle ander gevallen met moslisms, zo argumenteer jij, brengt het standaard protocol ongeoorloofde schade aan. Dit is, in mijn optiek, je sterkste argument. Met name het frame ‘geradicaliseerd’ heeft meer risico om over te springen op mensen die er Turks of Marokkaans uitzien () of er uitzien als een moslim (denk hoofddoekjes, djelleba’s en sommige soorten keppeltjes, maar ook voor de minder geïnformeerden onder ons de tulbanden van Sikhs bijvoorbeeld) en samen in beeld worden gebracht met Syriëgangers of topics die hiermee verwant zijn. Denk bijvoorbeeld aan de Moslimvrouw (ik bedoel daar zijn we het toch allemaal over eens, dat zij er uitziet als een moslim?) die met een ongemakkelijk gezicht, wat sommigen als minachting lezen, langs een slachtoffer op de London Bridge loopt. Misschien was het dus beter geweest als iedereen onherkenbaar in beeld gebracht werd. Maar dit zou de aantrekkelijkheid van het item naar beneden brengen en tevens de suggestie wekken dat de anderen in de clip ook verdachten zijn. Dit geldt niet per se, immers ligt het aan de ontvangde partij welke conclusies zij trekken uit het feit dat Amine Elghasyry een goede vriend was met de twee verdachten en een nauwe samenwerking met ze onderging. Ik concludeer er niets uit, omdat ik niet weet hoe die vriendschap en samenwerking gingen, maar anderen zullen hier meteen uit concluderen dat Elghasyry ook wel het zelfde soort ideëen als de verdachten op nahoudt. Dit is natuurlijk onredelijk, maar wordt het ook gesuggereerd door het blur-gebruik van 1vandaag. Gezien zij handelen naar algemene richtlijnen, kun je stellen dat ze hem niet discriminatoir behandelen. Het argument kan natuurlijk zijn dat ze hem juist een bijzonder behandeling moeten geven, dat ze hem moeten discrimineren op positieve wijze. 1vandaag zou moeten erkennen dat Elghasyry tot een minderheid behoort die extra bescherming nodig heeft. Daar zou in dit geval toe besloten kunnen worden, maar zouden ze hiervan een nieuwe richtlijn moeten maken. Oftewel: zouden Nederlanders met Turkse of Marokkaanse verbintenis of uiterlijke kenmerken (<– Dit mag ik zeker ook niet zeggen, maar hoe moet ik het dan uitdrukken?) standaard in bescherming genomen moeten worden door ze
a) niet in het nieuws te brengen
b) altijd onherkenbaar te maken
c) iets anders te doen, maar wat?
A & b zie ik niet snel gebeuren en zouden slechts averechtse gevolgen hebben. Wat zou 1vandaag moeten doen eigenlijk? Dit is me niet zo duidelijk.
Nog even een kleine reactie op de video van Amine: het lijkt erop alsof hij zelf niet het nieuwsitem opgezocht en bekeken heeft aleer hij dezereactie gaf, want hij wekt de suggestie dat in het item wordt gesuggereerd dat rond 2:15 de vrouw in beeld zijn moeder is, terwijl hierbij duidelijk gezegd wordt dat het de moeder van Marouane is. Ook suggereert hij dat hij duidelijk als syriëganger in beeld gebracht wordt. Ik heb hierboven al daarover opgemerkt dat hier enige waarheid in zit, maar het is zeker niet duidelijk en voor een oplettende kijker ook helemaal niet de suggestie.
Wat wellicht wel het grootste onrecht is, dat de Syriëgangers bij verstek worden veroordeeld, wordt niet eens aangehaald in bovenstaand artikel. Is dit niet een veel groter onrecht dan het gebruiken van een paar seconden van iemands videoclip?
Het is weer een storm in een glas water. Ik wens Amine veel succes in de rechtbank, mocht het daarop aankomen, maar naar mijn bescheiden mening wordt er in deze blog veel te laconisch gedaan over de reactie van 1vandaag, die inschikkend en coöperatief was, maar wordt weggezet als een en al onbegrip vanwege enkele ongelukkige woordkeuzes. De grootste fout die 1vandaag heeft gemaakt is een ongelukkige editing, waardoor eenmalig de naam Marouane samenvalt met het gezicht van Amine. Dat iedereen die hier 1 seconde langer over nadenkt kan concluderen uit het feit dat hij juist niet onherkenbaar gemaakt is dat hij niet verdacht is, wordt volledig buiten beschouwing gelaten. Slechts het grootste gebrek aan gedachtengang wordt hierdoor gerechtvaardigd. Toch is het goed dat dit artikel de gevaren van negatieve beeldvorming dieper uitput worden. Wellicht is het noodzakelijk dat minderheden extra beschermingen genieten om hen op een gelijkwaardige wijze aan de samenleving mee te kunnen laten doen. Maar het lijkt mij dat niet altijd de suggestie wordt gewekt dat wie nauw in aanraking is geweest met Syriëgangers ook dergelijke opvattingen heeft of zelf een Syriëganger is. (Zie b.v. http://nos.nl/artikel/2164676-achtergebleven-vaders-syriegangers-het-blijven-onze-kinderen.html) En ook in dit geval is in mijn ogen niet helder bewezen dat deze suggestie gewekt wordt. Bij mij in ieder geval niet, maar men zou kunnen argumenteren dat mijn ervaring door bovenstaande tekst gekleurd was en daardoor niet kenmerkend voor een algemeen begrip van de video is. Ik heb mijn argumenten gegeven en die staan op zichzelf. Moeten moslims en andere minderheden in bijzondere mate in bescherming genomen worden. Wellicht wel. De vraag is hoe ver deze accommodatie moet gaan. Moeten nieuwsinstanties zichzelf censureren in de vrees dat ze mensen voor het hoofd stoten of voor onoplettende mensen in discrediet brengen of is het voor hen en ons beter als de media zonder vrees voor represailles hun nieuwsagenda kan samenstellen en indien iemand zich onterecht in discrediet gebracht vind deze persoon zelf stappen onderneemt en dit dus in specifieke gevallen, maar niet in algemene zin, ongedaan kan worden. En welke maatregelen moeten getroffen worden? In Duitsland worden standaard de afkomst en het uiterlijk van verdachten verdoezeld, maar dit speelt juist extreem-rechts in de hand doordat zij zelf cijfers naar buiten kunnen brengen in afwezigheid van kritische studies die algemeen beschikbaar zijn. Ook kan dit mensen verder naar rechts drijven doordat zij geen helder beeld van de daadwerkelijke grote van immigratie-gerelateerde problemen kunnen hebben en dus makkelijker geneigd zijn om dit te overschatten. Ook moeten we oppassen met accommodatie-maatregelingen, daar zij het effect kunnen hebben dat de groep waarvoor geacommodeerd wordt juist door deze speciale behandeling verder verAnderst wordt, aangezien de Andering bij wet wordt vastgelegd. Tegelijkertijd wordt deze strijd gevoerd door mensen die anti-islamie als een fobie wegzetten en daarmee mensen die Islam haten voor gek verklaard. Voor gek verklaren is een vorm van verAnderen, die een eeuwenoude geschiedenis kent. Voor een kleine introductie is 'de geschiedenis van de waan' van Foucault een interessant begin. Was het maar zo dat ieder met haat in hun hart ook gek was, maar als dit zo was wat zijn de Syriëgangers dan?
Om maar niet te ver af te drijven en terug te komen op het artikel. Er wordt een verdediging tegen de negatieve beeldvorming rond moslims opgeworpen, maar hierbij wordt een negatieve beeldvorming rond de media opgeworpen. De redactie van 1vandaag zou harteloos zijn en geen aandacht voor de rechten van moslims, maar uit hun reactie blijkt ook het tegenovergestelde. Ze zijn bereid om bronvermelding toe te voegen en in eerste instantie hadden ze dat niet gedaan juist om Amine te beschermen. Maar hun verantwoording wordt weggewuifd door hun woordkeuze als sterotyperend af te doen. Hierbij worden allerlei stereotypen over de media gebruikt, zoals dat het allemaal snel-snel-snel moet en dat ze slechts op scoops uit zijn. Het moge duidelijk zijn dat stereotypering moeilijk te vermijden valt, zeker onder de ruime definitie die hierboven gebezigd wordt. Ook wordt er geen recht gedaan aan de moeilijke afwegingen die nieuwsredacties routineus moeten maken. Er wordt al met al weinig begrip getoond voor de redactie van 1vandaag. Daar wordt van verondersteld dat ze kwade bedoelingen hebben of door 'het systeem' gehersenspoeld zijn, wat het ook is. Ik kreeg door het nieuwsitem van 1vandaag niet de indruk dat Amine Elghasyry een Syriëganger is. Het is betreurenswaardig dat het samenval van de omschrijving en de beelden deze suggestie bij onoplettende en onnadenkende kijkers kan wekken. Wellicht dat ze daar iets aan hadden moeten doen voordat ze het de wereld in stuurden, maar verdient 1vandaag daardoor de kwalificaties die hen in het bovenstaande toebedicht worden? Ik betwijfel het.
Dank voor de goede uitgebreide reactie Teun!
Dankzij je eindejaarsnieuwsbrief kwam ik dit artikel alsnog tegen. Heel interessante en ingewikkelde kwestie, maar als ik om me heen kijk, naar alle bevlogen collega’s die wel degelijk goede, mooie, integere, waarachtige verhalen maken, dan denk ik dat dit stuk de journalistieke praktijk erg tekort doet. “Journalisten kijken wel naar mensen, maar zien slechts scoops, nuttige figuranten en hoofdrolspelers en niet de persoon erachter”? Dat is niet meer en niet minder dan het soort stereotypering waar de vrouwen, homo’s, Marokkaanse Nederlanders en moslims in diezelfde alinea mee te maken krijgt. Ik denk zeker dat de verslaggeving en het debat in het algemeen gebaat zou zijn bij meer nuance, verdieping en inlevingsvermogen, maar dat wil niet zeggen dat zulke eigenschappen er niet zijn in de journalistiek – en het geldt natuurlijk ook allemaal over en weer.