Een grootse reis. Je bent wat je zoekt en de bedevaart naar Mekka

Vrijdag aanstaande wordt het Offerfeest gevierd. Het feest valt op de tiende dag van de maand van de Hajj, de islamitische bedevaart naar Mekka en één van de vijf zuilen van de islam. Iedere gelovige moet als hij of zij dat kan eenmaal in zijn/haar leven deze reis maken.

[youtube:http://www.youtube.com/watch?v=4T8k0ezNfMI]

Eén van de mooiste hedendaagse verbeeldingen van de hajj vind ik de film Le Grand Voyage:
Le grand voyage – Cinema.nl

‘Waarom heb je niet gewoon het vliegtuig genomen?’ vraagt Reda aan het eind van Le grand voyage aan zijn vader. De twee hebben dan een zware autorit van Frankrijk naar Saoedi-Arabië achter de rug. Reda’s vraag illustreert de kloof tussen de generaties. Hij moet van z’n vader horen dat een pelgrimstocht naar Mekka de nodige moeite moet kosten. Maar de uitkomst van deze roadmovie is voorspelbaar: vader en zoon komen nader tot elkaar. De manier waarop dat gebeurt, ligt minder voor de hand.

Zie de trailer:
[youtube:http://www.youtube.com/watch?v=mDIu4mjXKTg]
Het verhaal illustreert inderdaad de kloof tussen de generaties, het belang van de hajj voor de een individuele gelovige als Reda’s vader. Zijn vader de migrant in Frankrijk wil naar Mekka en wil dat zijn zoon hem brengt. Reda moet mee omdat zijn oudste broer ‘niet kan’. De islam heeft voor Reda echter een heel andere betekenis, maar kan uit respect en eerbied het ‘verzoek’ van zijn vader ook niet naast zich neerleggen.

Bedevaart
Wat is nu eigenlijk een bedevaart?
A Reis
Een bedevaart is een reis van A naar B (en terug). Dat kan in verschillende vormen:

• Hijra: de migratie naar moslimlanden
• Ziyara: bezoeken van de graven van overledenen
• Rihla: reizen voor studie en andere doeleinden
• Hajj: de pelgrimage naar Mekka

Reizen hoeft natuurlijk niet religieus te zijn. Arbeidsmigratie, vluchtmigratie, toerisme omvatten allemaal vormen van reizen.
B) Een reis is niet alleen een tocht van A naar B, maar omvat ook altijd een symbolische transformatie:
Hijra

• de transformatie en beweging van de ziel van een toestand van corruptie, naar een van puurheid

Ziyara

• de transformatie en beweging van ongeluk naar geluk in deze wereld en van verdoemenis naar redding in de volgende wereld

Vluchteling

• Van politiek activist tot asielzoeker
• Van vervolgde tot vrij persoon

Toerist

• Van werknemer naar een persoon die zijn vrije tijd invult
• Van burger naar klant
• Van lokale naar regionale of nationale identiteit

3 Overschrijden en scheppen van grenzen
Met de symbolische transformatie door reizen zien we ook dat er symbolische grenzen overschreden worden nieuwe grenzen worden geschapen.
Hajj, ziyara en religieuze festivals bevestigen het idee dat voor God iedereen gelijk is en iedereen gered kan worden. Hierdoor wordt een religieuze grens geschapen die etnische en nationale grenzen overstijgt. Idealiter in ieder geval. De praktijk is vaak wat diffuser. Het verrichten van een bedevaart leidt ook tot statusverhoging. Economische mogelijkheden en zelfbewustzijn bepalen mede de mogelijkheden voor een bedevaart. De toename van vrouwen aan de bedevaart wordt mede verklaard door hun grotere economische zelfstandigheid en hoger opleidingsniveau dat zou leiden tot een toenemend zelfbewustzijn als moslima en als persoon met bepaalde rechten in de islam. Zeker bij de hajj komen mensen in aanraking met anderen uit allerlei windstreken. Deze diversiteit kan inderdaad leiden tot een groeiende identificatie als moslim (en daarmee alle verschillen overstijgend), maar de confrontatie met die verschillen kan ook leiden tot de conclusie dat moslims wel erg verschillen en nauwelijks iets met elkaar gemeen hebben hetgeen weer kan leiden tot een verminderde identificatie. Eén van de zaken waar men zeker mee in aanraking komt is nieuw religieus en politiek (en soms subversief) gedachtegoed onder bedevaartgangers. Wellicht één van de redenen om bedevaarten onder strenge controle te houden (naast de immense aantallen bij de hajj natuurlijk).

Tegelijkertijd kunnen bedevaarten ook grenzen overschrijden op zo’n manier dat ze juist groepen bij elkaar brengen. Kijk bijvoorbeeld het volgende fragment van hindoes en moslims in Jammu en Kashmir die het Holi-festival samen vieren:
[youtube:http://www.youtube.com/watch?v=a2uPL5517IM]

Zoals gesteld is een bedevaart een reis van A naar B. Die tussenperiode (de eigenlijke beweging zeg maar) is een bijzondere periode door antropoloog Victor Turner ook wel ‘betwixt and between’ en ‘neither here nor there’ genoemd, gebaseerd op de theorie van antropoloog Van Lennep uit zijn beroemde boek Rites of Passage. Hij identificeerde drie fases in rituelen: De eerste fase, afscheiding, betreft symbolisch gedrag waarbij het individu afgescheiden wordt van een voordien vaste maatschappelijke status. Bij een reis het afscheid van de achterblijvers en het vertrek.
Tijdens de middelste fase wordt de ‘reiziger’ ontdaan van elke uiterlijke manifestatie van zijn rang of rol en betreedt een soort ‘liminale’ status tussen vroegere en toekomstige identiteiten. In de laatste fase overschrijdt het rituele subject de drempel en maakt in zijn nieuwe sociale of religieuze rol zijn herintrede in de maatschappij. Bij de bedevaart keert een persoon terug als (bijvoorbeeld) een hajj (iemand die de bedevaart heeft volbracht) hetgeen soms ook gepaard gaat met een verandering in religiositeit en uiterlijk. Maar het hoeft hierbij niet om puur religieuze zaken te gaan. Een bedevaart of een reis van welke orde dan ook kan ook te maken hebben met het zoeken naar authenticiteit, naar (het idee van) je ware zelf en de ‘authentieke bron’ van een religie of cultuur. De documentaire Holi Days belicht dergelijke vormen van pelgrimage. Het gaat daarbij om toeristen in Jeruzalem, Florence en Las Vegas, over hun verwachte ervaringen en de geleefde ervaringen. In Jeruzalem gaat het om mensen die zichtbaar en letterlijk geroerd zijn door de heilige plekken, terwijl anderen vooral op jacht zijn naar het mooiste souvenir om iets van de ervaring en herinnering aan de ervaring tastbaar te maken. In Florence zien we rijen toeristen die wachten om iets op te vangen van de prachtige schilderijen terwijl mensen buiten op jacht zijn naar (leren) merkkleding. In Las Vegas zien we mensen komen die op zoek naar de ervaring van ‘Parijs’, ‘de kanalen van Venetie” en deze proberen op te doen in Las Vegas. De transformatie die toeristen ondergaan, zo wil Holi Days laten zien, kan niet zo diepgaand zijn als de religieuze ervaring tijdens een bedevaart ook al zal het eerste wellicht wat platter (of gewoon profaner) aandoen. Zie hier de trailer:
[youtube:http://www.youtube.com/watch?v=Cr2NTHnW16E]

De transformatie die mensen ondergaan tijdens een reis is misschien nog wel het duidelijkste zien in de road-movies en in romans als (natuurlijk) On the Road van Jack Kerouac. Een dergelijke roman is te zien als een ‘bildungsroman’ waarin de hoofdpersoon tijdens de reis transformeert (groeit, zich ontwikkelt, verbetert). Het genre van On the Road is sterk verbonden met de jeugdcultuur uit de jaren zestig waarin men de bekrompen jaren vijftig van zich wil afwerpen en daarvoor iets alternatiefs wil vinden zonder goed te weten wat. On the Road (“from one end of the country to the other…doing something so frantic and rushing about.”) gaat over het Amerikaanse landschap, over vrouwen, vrienden, jazz, ideeën over menselijkheid en mensheid. Het is een zoektocht naar levensinzichten en laat de ontwikkeling van vriendschappen zien die doorkruist worden door verlies en treurnis. Zie hier een fragment met een interview met Kerouac door Steve Allen waarin Kerouac op typische wijze een prachtige passage uit dit boek voordraagt:
[youtube:http://www.youtube.com/watch?v=QzCF6hgEfto]

Om terug te keren naar Le Grand Voyage, de vraag die Reda stelt aan zijn vader (en die hij wellicht al lang eerder wilde stellen maar pas op het eind is hij sterk genoeg en ver genoeg ontwikkeld ook in de relatie met zijn vader om die vraag te kunnen stellen) waarom ze niet met het vliegtuig konden gaan, is een wezenlijke vraag. Een vraag die op lichte mooie toon wordt beantwoord door een film als Finding Jack Kerouac. Zie de trailer:
[youtube:http://www.youtube.com/watch?v=yHlf-6EDoGI]

Natuurlijk maakt een reis per vliegtuig de beleving toch wat anders dan vroeger te voet, per ezel, kameel of later de trein. Het doet echter aan het principe niets af. Bij een pelgrimage (religieus of toeristisch) gaat het niet alleen om het einddoel, maar ook om de reis ernaar toe. Het is de reis er toe die een groot deel van het transformatie proces bewerkstelligt. De complete reis (met vertrek en terugkeer) is te zien als een ‘rite de passage’ die mensen in contact brengt met de complexiteit en intensiteit van andere individuen, groepen en culturele repertoires die blijvend sporen nalaat.