Jemen als 'Wild Card'
Guest Author: Annemarie van Geel
Terwijl er de afgelopen dagen op het internet gediscussieerd werd hoe de naam Mubarak omgevormd kan worden naar een Arabisch werkwoord en wat dat woord dan zou moeten betekenen, gingen in Jemen mensen de straat op om te protesteren tegen het regime van Ali Abdallah Salih, de man die de afgelopen 33 jaar Jemen heeft geregeerd. In het Midden-Oosten, maar ook elders, word uitgebreid gegist over de vraag ‘wie is de volgende’. Op het eerste gezicht lijkt Jemen (in casu: president Ali Abdallah Salih) kandidaat te zijn.
Als armste land van de Arabische wereld -bijna de helft van de bevolking leeft van minder dan $2 per dag- heeft Jemen te kampen met een werkloosheid van ongeveer 35%. Corruptie, analfabetisme, een qat-verslaafde bevolking en een laatste plaats in het meest recente Global Gender Gap Report van het World Economic Forum maken het plaatje niet rooskleuriger.
Jemen is een complexe mix van stammen, religieuze groeperingen, en overige groepen. Salih heeft de ingewikkelde onderlinge verhoudingen tussen de verschillende groepen de afgelopen 33 jaar danig in zijn voordeel weten te manipuleren. Desondanks wordt het regime geconfronteerd met tribale rebellie van de Houthis in het noorden, een afscheidingsbeweging in het zuiden (dat tot 1990 onafhankelijk was), en Al Qaeda in het oosten van het land. Zelfs vóór het begin van de protesten stond Salih dus al aanzienlijk onder druk.
Die druk kwam onder andere van de oppositie-alliantie “Joint Meeting Parties” (JMP), bestaande uit islamisten, socialisten en wat kleinere oppositiegroepen. De JMP had al verschillende malen aangegeven op te zullen roepen tot protesten tegen Salih en diens partij de “General People’s Congress” (GPC) als er vóór de Parlementsverkiezingen van april van dit jaar geen politieke en electorale hervormingen zouden worden doorgevoerd.
Echter, de JMP is de “officiële” oppositie en tot op zekere hoogte gecoöpteerd door het regime. Maar naast de waarschuwing van de JMP werden er in Jemen, net als in Egypte en Tunesië, protesten georganiseerd door studenten via Facebookgroepen zoals “Eyoun Shabbah” (Ogen van de Jeugd) en “Harakat al Shabaab li Tagheer” (Jongerenbeweging voor Verandering). Deze groepen zijn een alternatief voor zij die gefrustreerd zijn geraakt met de officiële oppositie. In Jemen echter is internetgebruik vele malen lager dan in Egypte, en deze Facebookgroepen hebben dan ook slechts enkele honderden leden.
Een van de leidsters van de studentenprotesten is Tawakkul Karma. Toen Saleh op 23 januari deze activiste, die voorzitster is van Women Journalists Without Chains en lid van de islamistische Islah partij, liet arresteren leidde dit tot ongekende studentenprotesten in Sana’a, de hoofdstad, en Ta’izz (zuid-westen).
Tawakkul werd gearresteerd toen zij uit een vergadering kwam met de Secretaris-Generaal van de Islah partij (die deel uitmaakt van de JMP-oppositiegroep). Zij werd ervan beschuldigd demonstraties te organiseren en geweld en chaos te veroorzaken in de maatschappij. Vanwege de demonstraties tegen haar arrestatie kwam ze echter snel vrij. Salih verhoogde onmiddellijk de salarissen van soldaten met $25 per maand – een aanzienlijk bedrag in Jemen. In ieder geval voorlopig kan Salih nog rekenen op de steun van het leger.
Tawakkul ging na haar vrijlating direct weer de straat op. Tijdens een van de studentendemonstraties die ze leidde scandeerden pro-democratie studenten, refererende aan de voormalige president van Tunesië: “Ali, Ali, ga weg, ga weg, ga je vriend Ben Ali achterna” terwijl pro-regime studenten riepen “Ali of de dood, Ali of de dood” en “Jongeren, jongeren, Islah is de terrorist”. Ook de leus “de mensen willen de val van het regime” – die we ook tijdens de protesten in Egypte hoorden – wordt gescandeerd.
Op 2 februari gaf Salih aan zich niet te zullen kandideren voor de Presidentsverkiezingen van 2013 – een claim die hij ook maakte voor de Presidentsverkiezingen van 2006. Ook gaf hij aan de macht niet over te zullen dragen aan zijn zoon. Salih’s aankondiging kwam een dag voor Jemen’s Dag van Woede (5 februari) die werd geïnspireerd door de gebeurtenissen in Egypte en Tunesië. De avond van tevoren maakten pro-regime demonstraten kwartier op het centrale plein van Sana’a -net als in Cairo Midan Tahrir (Bevrijdingsplein) geheten- gewapend met posters van de president.
Ook de afgelopen week is er geprotesteerd in Jemen. En niet alleen op straat: de website van de Jemenitische staatstelevisie werd gehackt en even was er enkel te lezen: “Ga weg.. de bevolking wil je niet. 33 Jaar honger zijn genoeg! Een geweldloze revolutie.”
Deze week noemde Salih de pro-democratie demonstranten “anarchisten”, terwijl hij vrijwel tegelijkertijd opriep tot een Nationale Dialoog. Welhaast als antwoord vond er afgelopen vrijdag, 18 februari, een “Dag van Woede” plaats na het vrijdaggebed. Net als in Egypte werden mensen via Facebook en Twitter opgeroepen om te demonstreren. Veel mensen gaven gehoor aan de oproepen en er vonden demonstraties plaats in Sana’a (de hoofdstad), Ta’izz (de stad die het centrum van de pro-democratie demonstraties lijkt te zijn geworden) en Aden (waar de seperatisten de laatste jaren zeer actief zijn), alsook ook in Ibb, Abyan, Al Beidha, Hadramout, Dhalie en Hodeida.
Maar Salih lijkt geleerd te hebben van het lot van zijn collega’s Ben Ali en Mubarak en grijpt in. Veel mensen echter, vooral de verschillende stammen, hebben wapens, die gewoon in de souq (de markt) te koop zijn. De situatie zou dus wellicht grimmiger kunnen worden.
De demonstranten zijn niet alleen studenten maar ook islamisten, separatisten en leden van stammen. Deelname van die laatste twee groepen is niet vanzelfsprekend. Pas afgelopen woensdag sloten de separatisten, die jarenlang voor afscheiding waren, zich aan bij de protesten, wellicht denkende dat het vertrek van Salih ook al een aanzienlijke verbetering is. Zij roepen nu op tot de val van Salih en willen democratie. Een belangrijke verandering van tactiek, aangezien het de positie van de pro-democratie demonstranten aanzienlijk versterkt.
Ook de Houthis, de rebellerende stam in het noorden, hebben zich achter de demonstranten geschaard. Hoewel sommigen dit welhaast zien als een verkapte oorlogsverklaring hebben de Houthis (nog) geen strijders gemobiliseerd. Hussein al Ahmar, een leider van de Hashids (een van twee grootste stammen in Jemen) heeft aangegeven dat mocht de situatie in Sana’a uit de hand lopen zij zich achter de demonstranten zullen scharen. Zoals in Egypte en Tunesië het leger een centrale rol speelde in de protesten zouden in Jemen de stammen een bepalende factor kunnen zijn.
Tegelijkertijd riepen prominente geestelijken, zoals Abdelmajid al Zindani, op tot het vormen van een interim-eenheidsregering met leden van de oppositie op belangrijke ministeries en verkiezingen over 6 maanden. Tot deze oproep was Zindani één van de belangrijkste bondgenoten van Salih. Al Qaeda op het Arabisch Schiereiland houdt zich, afgezien van haar oproep tot jihad tegen de Houthis die shi’itisch zijn, afzijdig van de demonstraties.
De druk op Salih neemt dus toe en steun voor hem lijkt af te brokkelen. Later deze maand zou Saleh afreizen naar de Verenigde Staten, zijn belangrijkste bondgenoot. Maar gezien de recente ontwikkelingen in Jemen, en de toezegging van de oppositie om met hem te praten, heeft hij dat bezoek afgeblazen.
En de (nabije) toekomst? De oppositie is grotendeels verzwakt en/of gecoöpteerd door het regime. Onlangs accepteerde de JMP een initiatief van de regering voor politieke hervormingen, hiertoe aangemoedigd door de EU en de VS. De JMP echter heeft weinig geloofwaardigheid in het land. Gisteren verklaarde de alliantie niet meer bereid te zijn tot dialoog met het regime. Dat betekent niet dat de JMP niet wellicht straks tóch met Saleh aan tafel zit. Aan de andere kant lijkt de oppositie geen sterke leiders te kunnen leveren die ook nog de delicate balans tussen de stammen, religieuze groepen, en anderen zouden kunnen bewaren, hetgeen noodzakelijk is om het land politiek, economisch en sociaal bij elkaar te kunnen blijven houden.
De protesten houden vooralsnog aan. Jemen is een “wild card” en het is onduidelijk welke kant het op zal gaan in het land. Waarschijnlijk zal veel afhangen van hoe Salih de komende tijd omgaat met de protesten en de demonstranten en wat de uitkomst zal zijn van zijn eventuele gesprekken met de JMP.
Dus wat er gaat komen in Jemen – en in andere Arabische landen: “Allahu ‘alim”, ofwel, God mag het weten, zoals Arabieren soms zeggen.
Annemarie van Geel (1981) ontving haar Masterdiploma in Internationale Betrekkingen met het Midden-Oosten als specialisatie van de Universiteit van Cambridge in 2003. Ze heeft gewoond in Egypte, de Westelijke Jordaanoever, Syrië en Jemen en reisde uitgebreid door de regio. Ze heeft gewerkt bij Instituut Clingendael, het voormalig ISIM (International Institute for the Study of Islam in the Modern World) en de Midden-Oosten afdeling van Amnesty International Nederland. Sinds 2011 begon is ze als promovendus verbonden aan de afdeling Islam en Arabisch van de Radboud Universiteit te Nijmegen waar ze onderzoek doet naar gender segregatie in Saoedi-Arabië en Koeweit. Annemarie van Geel heeft haar eigen website Faraasha.nl, waar dit stuk eerder is verschenen.