Van waterdruppel tot mens: Moslims, evolutie & intelligent design

Nou ja ik ben iets te jong om de Big Bang meegemaakt te hebben en volgens mijn moeder ook nog eens een wandelend Intelligent Design (…maar hoever ben je nu eigenlijk met je proefschrift?), maar heb toch wel wat te zeggen over het door minister Van der Hoeven aangezwengelde debat.

Van der Hoeven’s pleidooi voor een debat over ID hoeft helemaal niet weggegooid te worden, maar als ze denkt hiermee multiculti spanningen op te lossen, slaat ze de plank mis. Vragen als ‘wat zegt de islam over de evolutietheorie’ of ‘wat zegt de koran over de schepping’ zijn wel interessant voor moslims, maar zijn totaal onbelangrijk als we houding en gedrag van moslims in Nederland willen verklaren. Wanneer we daar iets meer van willen weten, moeten we niet met de Koran beginnen, maar moeten we onderzoeken hoe moslims zelf, binnen de gegeven politieke, juridische, economische en sociale omstandigheden, betekenis geven aan hun leven in Nederland. Dat is ook waar mijn proefschrift en dat van anderen zoals Welmoet Boender van het ISIM en Susan Ketner van de Rijksuniversiteit Groningen over gaat. Misschien moeten we toch maar eens opschieten met dat proefschrift.

Wat heeft ze nu precies gezegd? Op haar weblog lezen we het volgende:

“We zitten niet te wachten op een minister die ons terugvoert naar de jaren ’50.”

(VVD Tweede Kamerlid Eric Balemans in het Algemeen Dagblad over mijn suggestie om een breed debat te starten over de bindende waarde die religie en wetenschap kunnen hebben voor onze multiculturele en multireligieuze samenleving)

Dit weekend stond in de Volkskrant een interview met mij. Hierin geef ik aan het van belang te vinden dat jongeren van verschillende culturen en religies tot elkaar komen en elkaars opvattingen leren respecteren. Als minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap zie ik het nadrukkelijk als mijn taak om impulsen te geven aan debat. Maar er blijken veel misverstanden en karikaturen de ronde te doen over mijn uitspraken. Mensen met geheel tegengestelde opvattingen gaan ermee op de loop.
Zo zou ik een aanhanger zijn van de ID-gedachte, maar dat ben ik helemaal niet. Waar het mij om gaat is dat in de ontmoeting van culturen en religies meer begrip en respect voor elkaars opvattingen wordt betracht. Het debat binnen wetenschap en religie over de relatie tussen deze twee waardevolle pijlers van onze samenleving kan bijdragen aan een beter begrip tussen verschillende bevolkingsgroepen.
En juist in het Onderwijs ligt er een mooie kans om kinderen met totaal uiteenlopende achtergronden met elkaars religieuze overtuigingen of culturele gewoonten kennis te laten maken. Als kinderen er achter komen dat er meer is dat hen bindt dan dat hen scheidt, vind ik dat van grote waarde en bevorderlijk voor het respectvol met elkaar omgaan in de samenleving.
Ik zie het zowel als minister van Onderwijs als minister van Wetenschap nadrukkelijk als mijn taak om reflectie, ontmoeting en verbinding te bevorderen.
Om alle misverstanden bij wie dan ook te voorkomen: ik schrijf niks voor en ik verbied niks. De verschillende ontstaanstheorie�n zijn en blijven gewoon onderdeel van de eindtermen biologie.
Ik houd het op een storm in een glas water. Ik hoop uiteraard dat de door mij beoogde ontmoeting tussen wetenschappers met geheel uiteenlopende opvattingen door kan gaan opdat het debat niet verstomt en het respect voor elkaars standpunt kan groeien.

In het Volkskrant-artikel waar ze naar verwijst kunnen we het volgende lezen:

‘We weten nog zoveel niet.’

En:

�Als er verschillende opvattingen over evolutie zijn, moeten we die naast elkaar zetten.�

Geen probleem lijkt me.

Wat is Intelligent Design (ID) eigenlijk. In de woorden van ID-ers Dekker en Meester:

[Een] alternatief concept. Het stelt ‘ontwerp’ als centraal onderliggend thema, naast het concept ‘wanorde en toeval’ dat centraal staat in het darwinistische evolutiedenken. In deze zin is ID geen ‘nieuwe vorm van creationisme’, maar heeft het een zeer oude geschiedenis die teruggaat tot Aristoteles.

Wat zijn de claims van ID? Een algemeen punt is dat ontwerp aanwezig blijkt te zijn in de structuur van de natuurwetten, de waarden van natuurconstanten die allemaal ongelooflijk precies blijken te ‘kloppen’ (en dat luistert heel nauw), de eigenschappen van de chemische elementen, de randvoorwaarden van onze planeet die perfect zijn voor het biologische leven, et cetera. Dit punt kan moeilijk onderschat worden; er is werkelijk een onnoemelijk lange reeks ‘toevalligheden’ waarneembaar in de natuur. Zoals Fred Hoyle reeds opmerkte: ‘Er zijn z� veel eigenaardige toevalligheden die essentieel zijn voor het leven dat een verklaring nodig is om hiervoor rekenschap te geven. Het idee van een ontwerp van de natuur is inderdaad vrijwel onontkoombaar.

Kort samengevat: Er moet een een intelligentie zitten achter de onherleidbaar complexe systemen die we waarnemen in de celbiologie.

Volgens een Hulspas, tegenstander van ID, schiet ID vooral op de ‘gaten’ in de evolutietheorie. Daarbij horen we dan nogal eens dat de evolutietheorie ‘slechts‘ en theorie is. Dat type argumenten kunnen mij niet zo bekoren. Het laat zien dat diegenen niet goed beseffen wat een theorie is. Een theorie is:

Een theorie is een wetenschappelijk model waarmee waarnemingen worden beschreven. Het doel van een theorie is daarbij de onderlinge samenhang van de waarnemingen te kunnen begrijpen. De juistheid, en zelfs de compleetheid van een theorie kan nooit sluitend bewezen worden, zoals is aangetoond door G�del. Met een theorie kunnen echter wel voorspellingen gedaan worden. Deze voorspellingen kunnen getoetst worden met waarnemingen. Als de voorspellingen blijken te kloppen met de waarnemingen wint de theorie aan waarde. Uit de wetenschapshistorie blijkt echter veel theorie�n ooit vervangen worden door een andere. Een goede nieuwe theorie dient echter ook alle vorige correct gebleken voorspellingen goed te voorspellen.

Een theorie kan geverifieerd worden en gefalsifieerd. De evolutietheorie is op dit moment de meest plausibele verklaring voor het ontstaan en de ontwikkeling van diersoorten op aarde. M.a.w. deze theorie verklaart de situaties uit het verleden het beste en kan ook nieuwe ontwikkelingen het beste verklaren. Beter dus dan ID.

Nu was de opmerking van Van der Hoeven mede ingegeven door een soort van multiculturele bezorgdheid. Die is wellicht mede gebaseerd op een voorval op de Vrije Universiteit Amsterdam, waar bij een vrije essay-opdracht over de evolutie van de mens voor het college Mens en Evolutie van de Faculteit Aard- en Levenswetenschappen voor tweedejaars biomedische wetenschappen, zeven moslimstudenten zich tegen de evolutietheorie keerden door te stellen dat de mens door Allah is geschapen.

In het VU-blad Ad Valvas stond het volgende:

‘De wetenschap die op de juiste manier beoefend wordt (…) gaat gepaard met wat in de koran staat’
‘Dat wij allemaal uit ��n enkele cel zijn voortgekomen en afstammen van apen gaat er bij mij niet in’.
‘Ik geloof niet dat er wetenschappelijk bewezen feiten bestaan die door de koran worden tegengesproken De schepper van onze werkelijkheid is immers dezelfde die ons de heilige geschriften heeft gegeven’.

Volgens VU-studente Dani�lle Koning, die voor haar scriptie antropologiestudenten ondervroeg over geloof en wetenschap, is er van ervaren spanning tussen beide overigens geen sprake. Zij signaleert dat moslimstudenten een eigen intellectuele vorm van de islam ontwikkelen, waarbij ze geloof en wetenschap proberen te verzoenen door bijvoorbeeld evolutie en schepping in ��n model te combineren. ‘Dat doen ze vooral op eigen houtje, vaak met behulp van internet.’
De studenten konden hun creationistische idee�n ruimschoots op internet bijeen sprokkelen. Er zijn talloze websites die islamitische kritiek op de evolutieleer uitventen. Een van de invloedrijkste is die van Harun Yahya, pseudoniem van de Turkse prediker en schrijver Ednan Oktar, maar volgens de Duitse islamoloog dr. Martin Riexinger (Universiteit van Preiburg) gezien ‘s mans productiviteit feitelijk een collectief van auteurs.
Yahya, zegt Riexinger, specialist in islamitisch creationisme, probeert vanuit een ultraconservatief standpunt en vooral op basis van Amerikaanse christelijk creationistische literatuur de feilen van de darwinistische leer aan te tonen. ‘Daarbij schildert hij de evolutietheorie af als summum van westers materialisme. Yayha staat bol van antiwesters, antidemocratisch en ook antisemitisch sentiment.’

Het is verleidelijk om te stellen dat men (moslims) hiermee terug willen naar af, maar:

Islamitisch creationisme is een bij uitstek modern verschijnsel, zegt godsdienstwetenschapper prof. dr. Abdelkader Tayob (Radboud Universiteit Nijmegen), dat opkomt in landen waar een sterk religieuze traditie in annraking komt met moderne wetenschap. zoals in Turkije. ‘Men zoekt een houding tegenover die wetenschap terwijl men tegelijk wil vasthouden aan de eigen religieuze traditie.’
Opmerkelijk genoeg is evolutietheorie eigenlijk amper een thema binnen de islam, zeggen islamologen. Darwins idee�n hebben nooit meer dan een kleine seculiere bovenlaag bereikt. De consensus onder moslims is dan ook dat God de wereld en de mens geschapen heeft – iets wat 50 procent van de Amerikanen overigens ook denkt, hoewel deze ook nog precies weten wanneer: tienduizend jaar geleden – en zich in zijn schepping voortdurend laat gelden. Hoe dat gebeurt, eventueel via natuurwetten of evolutie, daarover zijn meerdere opvattingen, omdat de koran geen echt uitsluitsel biedt.
Volgens de islamoloog prof. dr. Sjoerd van Koningsveld (Universtteit Leiden) biedt de islam in theorie meer ruimte voor evolutie dan het christendom. ‘De goddelijke almacht en de scheppingsgedachte zijn weliswaar fundamenteel maar ook tamelijk abstract. De details uit Genesis, de zesdaagse schepping, Adam en Eva, de zondvloed, vind je in de minder belangrijke geschriften van het Israeliaat, niet in de koran. Zelfs de big bang-kosmologie kan probleemloos mee, met Allah als onbewogen beweger die de zaak aan het rollen brengt.’
Van Koningsveld meent echter dat expliciet moslim-creationisme vooral afkomstig is uit ideologisch gemotiveerde fundamentalistische kring. Dat stelt ook de Utrechtse Arabist Jansen, die aantekent dat het probleem is dat er zo weinig tegengas wordt gegeven. ‘De schaarse seculiere moslimintellectuelen durven er niet tegenin te gaan. Er is geen traditie van kritisch debat, geen vrijheid van meningsuiting. Ik zie in de islamitische wereld alom een tendens t�gen de wetenschap: van alle moskeekansels wordt getierd tegen de ‘drie joden’, Darwin, Freud en Einstein, die de godsdienst zouden afbreken. Antisemitisch geraaskal, alleen bedoeld om het westen af te schilderen als boosaardig en anti-islam ‘

Koran en evolutie: van waterdruppel tot mens
Volgens veel moslims is er geen tegenspraak tussen islam en wetenschap. Oe koran zou vol staan met wonderbaarlijke verwijzingen naar moderne wetenschappelijk inzichten zoals evolutie en big bang. De koran is echter een dichterlijk werk en dus meerduidig, zegt islamkenner Abdelkader Tayob (Nijmegen). Enerzijds is er Allah als almachtige en altijd werkzame schepper. Als er al een evolutie is, dan is dat Allahs werk: hij kan best eerst een hominide en daarna de mens scheppen. Anderzijds is er de idee uit de sunnah, de uitspraken van de profeet Mohammed: Allah schept een patroon, een zekere orde, en moet daar dan vervolgens zelf mee werken. Dat zou dus in theorie evolutie kunnen zijn. Een ander punt is, net als in de christelijke traditie, de positie van de mens. Die is door Allah speciaal geschapen en van een ziel voorzien. Daar tegenover staat de meer mystieke soefi-interpretatie. De middeleeuwse soefi Rumi suggereerde dat de menselijke ziel een spirituele evolutie doormaakt. Eerst, dicht hij,was ik een druppel water, toen een mineraal, vervolgens een plant, daarna een dier en tenslotte een mens. De kloof tussen mens en dier is dus gradueel. Er zitten kortom tegenspraken in de koran, aldus Tayob. ‘Je kunt er zowel argumenten pro als contra evolutie aan ontlenen. En dus proberen mensen de tekst naar hun hand te zetten. Op zich heeft de koran natuurlijk niets met de evolutietheorie te maken, net zo min als de bijbel. Wetenschap en religie zijn nu eenmaal twee verschillende domeinen.’

En inderdaad die Koran doet er niet toe. Er zijn maar weinig moslims die (zelfstandig) de Koran kunnen lezen en uitleggen. Michiel Leezenberg wijst daar dit weekend ook op in NRC Handelsblad:

Hun argumenten hadden ze niet aan de koran ontleend, maar aan allerlei radicale islamitische, en mogelijk ook christelijkcreationistische, websites.

De discussie over ID en evolutietheorie is onder moslims niet van groot belang. Weliswaar verschijnen er regelmatig teksten, via een persoon met de nickname Harunyahya, op bijvoorbeeld Marokko.nl, maar een grote discussie is het niet. Wat dat betreft vertekent internet, zoals ook Leezenberg signaleert:

Er zijn een paar Turkse creation scientists, zoals Harun Yahya, die schrijven over �het bedrog van de evolutietheorie�, dat in stand gehouden zou worden door een maffia van vrijmetselaars die de National Geographic en de Scientific American monopoliseren; maar die hebben in Turkije zelf minder weerklank gevonden dan op internet. Een invloedrijke oudere Turkse islamist, Said Nursi, probeerde juist drog van de evolutietheorie�, dat in stelselmatig de islamitische openbaring met moderne wetenschappelijke theorie�n in overeenstemming te brengen.
En diverse andere modernistische moslimdenkers, zoals de Pakistaan Mohammed Iqbal en de Irani�r Ali Sjari�ati, betogen met kracht dat de islam als religie een notie van zowel biologische als maatschappelijke evolutie en vooruitgang kent.
E�n blik in de koran maakt inderdaad duidelijk dat evolutie geen groot theoloeen notie van zowel biologische als gisch probleem voor moslims hoeft op te leveren. Die bevat, anders dan de bijbel, geen gedetailleerd scheppingsverhaal.
In de koran staan evenmin uitvoerige genealogie�n in de trant van �En Adam gewon een zoon, genaamd Seth, en Seth leefde honderd en vijf jaren, en hij gewon Enos� (Genesis 5:3-6), op basis waarvan je kunt uitrekenen dat God een jaar of 6.000 geleden de wereld moet hebben geschapen in een zesdaagse werkweek.
Integendeel, er staan passages die je met een beetje goede wil best als aankondigingen van de evolutieleer kunt duiden: ,,En niemand kan Ons voor zijn, wanneer Wij (jullie) door gelijksoortigen willen vervangen, en jullie opnieuw laten ontstaan in een vorm die jullie niet kennen.�� (soera 56.60-61) Zulke passages zijn, evenals de meeste andere koranverzen, voor velerlei uitleg vatbaar. De koran bevat simpelweg geen uitspraken die evolutie eenduidig bevestigen of tegenspreken.

Waar Leezenberg ook op wijst is dat dergelijke studenten (ja slechts zeven he) in feite een nieuwe traditie creeeren die eigenlijk helemaal niet in overeenstemming is met het verleden:

Die traditie [de klassieke islamitische traditie, MdK] kent genoeg invloedrijke auteurs die vooruit lijken te lopen op de evolutieleer. Algemener werd in de klassieke islam de tegenstelling tussen (natuur-)wetenschappelijke kennis en religieuze openbaring als veel minder groot en problematisch ervaren dan in het Middeleeuwse of het hedendaagse fundamentalistische christendom.
Als hedendaagse islamisten bezwaar maken tegen de Darwinistische evolutieleer, is dat niet omdat wetenschappelijke kennis in strijd zou zijn met de openbaring van de koran. Veel meer zorgen maken ze zich over de alliantie van het Darwinistische evolutieleer met het goddeloze marxisme. Maar voor zover deze thematiek in de hedendaagse islamitische wereld �berhaupt speelt, is ze erg recent.
Pas in de jaren �80 begon ze enige aandacht te krijgen. Bovendien zijn de belangrijkste argumenten regelrecht overgenomen van Amerikaanse fundamentalisten.

Van der Hoeven’s pleidooi voor een debat over ID hoeft helemaal niet weggegooid te worden, maar als ze denkt hiermee multiculti spanningen op te lossen, slaat ze de plank mis. Vragen als ‘wat zegt de islam over de evolutietheorie’ of ‘wat zegt de koran over de schepping’ zijn wel interessant voor moslims, maar zijn totaal onbelangrijk als we houding en gedrag van moslims in Nederland willen verklaren. Wanneer we daar iets meer van willen weten, moeten we niet met de Koran beginnen, maar moeten we onderzoeken hoe moslims zelf, binnen de gegeven politieke, juridische, economische en sociale omstandigheden, betekenis geven aan hun leven in Nederland. Dat is ook waar mijn proefschrift en dat van anderen zoals Welmoet Boender van het ISIM en Susan Ketner van de Rijksuniversiteit Groningen over gaat. Misschien moeten we toch maar eens opschieten met dat proefschrift.