NRC Handelsblad – Islambashers en Islamitisch activisme

NRC Handelsblad – Digitale Editie – Donderdag 20 april 2006

Opinie-stukken van Dr. Wendy Asbeek Brusse met Dr. Jan Schoonenboom (beiden WRR)

Wij denken dat het ook voor degenen die de gewelddadige, gevaarlijke kanten van de politieke islam benadrukken, belangrijk is zelfs de kleinste mogelijkheid in de moslimwereld om toenadering tot democratie en mensenrechten te bevorderen. Zij zouden meer interesse mogen opbrengen voor positieve aanknopingspunten, die er volgens ons onderzoek wel degelijk zijn. Dit temeer omdat de alternatieve scenario’s van voortgaande confrontatie (Irak, Iran) of handhaving van de status quo (het Midden-Oosten, Pakistan) uiteindelijk geen soelaas bieden voor het behoud van een open samenleving.

en van Shervin Nekuee in NRC.

Niet alleen waren de radicale islamieten radicaal, de seculieren waren dat ook. Het politieke alternatief voor radicale islamietenwas stalinisme of maoïsme. Ik heb me keer op keer door ex-communistische ballingen laten vertellen dat „een overwinning van de seculier linkse beweging in Iran zou hebben kunnen leiden tot Iraanse killing fields.” Of hun hypothetische retrospectief bewaarheid had kunnen worden, weten we niet. Wat zeker is, is dat de huidige Islamitische Republiek een zeer bloedige geschiedenis kent.

Maar in het Iran van nu zijn juist de moslim-democraten de hardnekkigste concurrenten van de huidige machthebbers. Dat zijn activisten die de islam als een leidraad voor hun politieke handelingen beschouwen, maar die wars zijn van de huidige islamitische theocratie. Deze moslim-democraten vertonen in hun denken veel overeenkomsten met de christen- democraten.

Hun politieke denkwijze is niet eigen aan Iran. Men ziet het opbloeien in Turkije, onder de vlag van de thans regerende AK Partij, en bij het moslimbroederschap in Egypte. De huidige Hamasleiders hebben gedurende hun bezoek aan Turkije min of meer laten weten dat de AK partij een voorbeeld voor hen is. OfHamas werkelijk in staat is deze verandering door te maken, valt te bezien. Het betekent wel dat er een vorm van radicaal islamitisch activisme bestaat dat vanuit democratische principes wil opereren. Deze stroming wordt ook wel het ‘post-islamisme’ islamisme’ genoemd. Haar verfijningen van de islam brengen de positie van moslim-bashers behoorlijk aan het wankelen. Vandaar hun furieuze reactie op de WRR.

Voor wat betreft dat laatste kan ook Hezbollah nog wel genoemd worden. In zijn proefschrift laat Alagha zien hoe Hezbollah langzaam is opgeschoven naar een politieke partij die de democratische spelregels begint te accepteren. Misschien nog niet helemaal zoals we het graag zouden willen zien, maar wel degelijk een stap in de goede richting.

Als reactie op de reacties op het WRR-rapport.

Haal de angel uit islamitisch activisme

De WRR praat met zijn rapport over het islamitisch activisme de politieke islam helemaal niet naar de mond, menen Wendy Asbeek Brusse en Jan Schoonenboom.

Het is de taak van de WRR de regering te voorzien van beleidsadvies over lastige politieke en maatschappelijke vraagstukken die spelen op de langere termijn. Het thema islamitisch activisme is bij uitstek zo’n vraagstuk, en het viel dan ook te verwachten dat de raad met zijn rapport veel deining zou veroorzaken.

Afshin Ellians betoog in deze krant (Opinie &Debat, 15 april) onder de kop ‘Politieke charlatanerie’ weerspiegelt de hoge toon van de reacties. Zijn drie thema’s: het doel van het advies, het gebruik van de term islamitisch activisme en het wetenschappelijke gehalte van het advies, vragen om een reactie.

Anders dan Ellian doet voorkomen, beoogt het WRR-advies uitdrukkelijk níét de politieke islam naar de mond te praten. Het doel is het aanreiken van een beleidsperspectief ter vermindering van de bestaande spanningen in de relaties met moslimlanden en ter ondersteuning van processen van democratisering en versterking van mensenrechten in die landen. De raad heeft hiertoe een bewuste, consciëntieuze zoektocht verricht naar mogelijke aanknopingspunten.

Niet omdat de raad geen oog heeft voor de overbekende gevaren, dilemma’s en problemen met betrekking tot de huidige extremistische, gewelddadige kanten van het islamitisch activisme. In het rapport waarschuwt de raad ook voor die gevaren en negatieve aspecten. Maar de WRR ziet ook dat op de lange termijn een groot (eigen)belang schuilt in het doorbreken van de politieke en economische stagnatie in delen van de moslimwereld en het voorkómen van een negatieve spiraal van toenemende confrontatie tussen moslims en niet-moslims.

Wij denken dat het ook voor degenen die de gewelddadige, gevaarlijke kanten van de politieke islam benadrukken, belangrijk is zelfs de kleinste mogelijkheid in de moslimwereld om toenadering tot democratie en mensenrechten te bevorderen. Zij zouden meer interesse mogen opbrengen voor positieve aanknopingspunten, die er volgens ons onderzoek wel degelijk zijn. Dit temeer omdat de alternatieve scenario’s van voortgaande confrontatie (Irak, Iran) of handhaving van de status quo (het Midden-Oosten, Pakistan) uiteindelijk geen soelaas bieden voor het behoud van een open samenleving.

De WRR pleit niet voor het opgeven van de huidige veiligheidsgaranties en de bestrijding van terrorisme, maar zoekt uitdrukkelijk naar mogelijkheden om op langere termijn de angels uit het islamitisch activisme weg te nemen. Die benadering is moeilijk te kwalificeren als politieke vooringenomenheid.

De termen ‘politieke islam’ en ‘islamisme’ zijn beladen begrippen.

Ze worden meestal geassocieerd met gewelddadig islamitisch fundamentalisme en extremisme, en benemen daardoor het zicht op de veelvormigheid van islamitische politieke denkbeelden, stromingen en bewegingen. Met de term islamitisch activisme hanteert de WRR een begrip dat het militante, gewelddadige karakter hiervan niet verdoezelt, maar opener staat ten aanzien van de andere manifestaties ervan. Hij doet dat niet om de gevaren te bagatelliseren, maar om de kansen te herkennen, waar die zich voordoen.

En dan het wetenschappelijke gehalte van het advies. Ellian verwijt de WRR uitsluitend te kijken naar „de interpretaties en gedragingen van de aanhangers” van de religie islam, en niet naar de feitelijke teksten van onder meer de koran.

Dat is niet juist. Het onderzoek richt zich juist niet alleen op „het handelen en het gedrag van de betrokken moslims” maar ook op „de symbolen, retoriek en het idioom van de islam”.

Het stelt vast dat beide ertoe doen en dat dezelfde tekst op heel veel verschillende manieren kan worden geïnterpreteerd. De strijd over de correcte interpretatie van de heilige bronnen woedt juist in alle hevigheid binnen de moslimwereld.

Wij stellen in de studie echter ook dat terwijl er denkers zijn die islam, democratie en mensenrechten weten te verenigen, er nog altijd geen reden is voor veel optimisme: „De invloed van opvattingen die geen afwijking van de letterlijke tekst van de bronnen dulden, is vermoedelijk aanzienlijk, ook omdat hiertoe in veel moslimlanden militante drukmiddelen worden ingezet.”

Bovendien baseert het onderzoek zich niet op incidenten, die er zeker zijn en zich soms in alle hevigheid voordoen. De WRR heeft door systematisch onderzoek van het recht en sharia in twaalf moslimlanden, studie van denkrichtingen in de moslimwereld en van islamitisch politieke bewegingen de dynamiek van het islamitisch activisme in kaart gebracht.

Tot slot nog dit. Ellian verwijt deWRR neokolonialisme door het met de politieke islam op een akkoordje te gooien. Niets is minder waar. Het uitgangspunt van de raad is dat democratie en mensenrechten universele waarden vertegenwoordigen die Nederland en Europa veel actiever zouden moeten ondersteunen.

Vrijwel alle moslimlanden onderschrijven die waarden formeel zelf ook. Er is dus veel aan gelegen om positieve ontwikkelingen in die richting te bevorderen, ook al dienen ze zich aan onder de vlag van de islam of de sharia. Niet alleen de mensenrechtenactivist Gandji verdient de steun van Nederland en Europa, maar ook de islamitische mensenrechtenactiviste Shirin Ebadi en zelfs de Egyptische islamitisch fundamentalist die zonder vorm van proces in de gevangenis belandt. Evenzo geldt dat niet alleen seculiere politieke bewegingen meer ruimte verdienen, maar ook islamitische politieke hervormingsbewegingen die de afgelopen jaren hebben aangetoond te willen functioneren binnen constitutionele spelregels.

Eén ding is zeker: blijvende uitsluiting doorbreekt de radicalisering niet.

Dr. Wendy Asbeek Brusse maakt deel uit van de wetenschappelijke staf van de WRR, Dr. Jan Schoonenboom is raadslid van de WRR.

Critici van WRR-rapport zijn ongenuanceerd

Afshin Ellian is een islambasher.

Het WRR-rapport is onwetenschappelijk, beweert hij, maar zelf leunt hij in zijn analyses alleen op persoonlijke getuigenissen, meent Shervin Nekuee.

In het rapport ‘Dynamiek in islamitisch activisme. Aanknopingspunten voor mensenrechten en democratie’ constateert de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) dat er verscheidenheid bestaat binnen het islamitisch activisme. Bovendien hebben bepaalde stromingen in de politieke islam – afhankelijk van omstandigheden – het potentieel om zich tot een democratische beweging te ontwikkelen.

Dat is vloeken in de kerk van onze islam-bashers. Die zijn er in twee soorten: de één is gedreven door de eigen particuliere dramatische ervaringmet de islam en claimt vanuit deze ervaring een deskundigheidspositie op, zoals Ayaan Hirsi Ali. De ander wil meedoen met de neoconservatieve oorlogsretoriek.

Wat beiden wel gemeen hebben – dat bleek ook nu weer – is gebrek aan nuance. Elke poging ons beeld van de islam te verfijnen, beschouwen zij als een vorm van politieke lafheid.

Afshin Ellian vertegenwoordigt misschien wel beide stromingen.

Wat je ook van zijn lange column vol anekdotische vertellingen mag vinden, slapheid kun je hem niet verwijten. Zoals we van hem gewend zijn houdt hij zich stevig vast aan zijn ‘heldere boodschap’: het islamisme deugt niet. Islamitische activisten hebben de mond vol van democratie en mensenrechten, maar zodra ze aan de macht zijn laten ze hun ware gezicht zien. Zie hoe Khomeini te werk is gegaan in Iran.

Volgens Ellian is het WRR-rapport niet wetenschappelijk maar is het een blijk van politieke charlatanerie.

Maar wie de ander op de gevoelige schaal van de wetenschap wil leggen, moet eerst zelf die toets kunnen doorstaan. Er is maar één onderwerp dat via het anekdotische gebrul van Ellian, keer op keer, column na column, terugkomt: Iran. Hij gebruikt de methode van de inductie: op grond van een eenmalige en particuliere waarneming wil hij algemene conclusies trekken. Hij gebruikt de Islamitische Revolutie in Iran, die hij als jonge tiener heeft meegemaakt, om een oordeel te vellen over een inmiddels wereldwijde aanwezigheid van de islam in het publieke domein.

Nu wisten de Oude Grieken al dat een dergelijke vorm van zuivere inductie een zeer twijfelachtige methode is om waarheid te benaderen.

Wie ons een witte kat aanwijst om ons mee te delen dat alle katten wit zijn, is niet goed wijs of denk dat hij ons voor de domme kan houden.

In dit geval is deze Perzische kattenvanger ook nog bijziend.

Zijn reconstructie van Iran, zowel toen als nu, doet geen recht aan de feiten. In de jaren van de revolutie werd het politieke activisme in Iran gedreven door antidemocratische gedachten. Maar dat gold, in tegenstelling tot wat Ellian beweert, voor alle politieke stromingen.

Niet alleen waren de radicale islamieten radicaal, de seculieren waren dat ook. Het politieke alternatief voor radicale islamietenwas stalinisme of maoïsme. Ik heb me keer op keer door ex-communistische ballingen laten vertellen dat „een overwinning van de seculier linkse beweging in Iran zou hebben kunnen leiden tot Iraanse killing fields.” Of hun hypothetische retrospectief bewaarheid had kunnen worden, weten we niet. Wat zeker is, is dat de huidige Islamitische Republiek een zeer bloedige geschiedenis kent.

Maar in het Iran van nu zijn juist de moslim-democraten de hardnekkigste concurrenten van de huidige machthebbers. Dat zijn activisten die de islam als een leidraad voor hun politieke handelingen beschouwen, maar die wars zijn van de huidige islamitische theocratie. Deze moslim-democraten vertonen in hun denken veel overeenkomsten met de christen- democraten.

Hun politieke denkwijze is niet eigen aan Iran. Men ziet het opbloeien in Turkije, onder de vlag van de thans regerende AK Partij, en bij het moslimbroederschap in Egypte. De huidige Hamasleiders hebben gedurende hun bezoek aan Turkije min of meer laten weten dat de AK partij een voorbeeld voor hen is. OfHamas werkelijk in staat is deze verandering door te maken, valt te bezien. Het betekent wel dat er een vorm van radicaal islamitisch activisme bestaat dat vanuit democratische principes wil opereren. Deze stroming wordt ook wel het ‘post-islamisme’ islamisme’ genoemd. Haar verfijningen van de islam brengen de positie van moslim-bashers behoorlijk aan het wankelen. Vandaar hun furieuze reactie op de WRR.

Wie het WRR-rapport nauwkeurig leest, kan niet anders concluderen dan dat de auteurs uitgebreid en gedegen onderzoek hebben gedaan naar de politieke islam in afgelopen honderd jaar. Met de nodige kritische distantie hebben ze gekeken naar ontwikkelingen in diverse landen in de islamitische wereld. Een waardevolle onderneming die mag worden geprezen.

Gezien de verwarrende toestand in het Westen sinds 11 september 2001, moeten heldere standpunten de samenleving weer op koers krijgen.

Anders dan Ellian met zijn persoonlijke getuigenissen heeft de WRR een wetenschappelijk rapport gepubliceerd dat politieke leiders uitdaagt precies te analyseren hoe de islam in elkaar steekt.

Shervin Nekuee is Iraans-Nederlandse socioloog en publicist. Op 8 juni verschijnt van zijn hand ‘De Perzische paradox’ bij uitgeverij de Arbeiderspers.