'Stille Kracht' en de machtige illusie van de vrije wil

Stille Kracht, een prachtige roman van Louis Couperus, waarin verteld wordt over een reeks mysterieuze gebeurtenissen op Java die door de plaatselijke inwoners worden toegeschreven aan ‘de stille kracht’; een Indisch mysterie dat tot uitdrukking komt in de natuur en de mens en dat het idee tart dat de mens zelfbeschikking heeft. Dit is thema van deze entry: vrije wil, opgelegde schoonheidsidealen en sluiering.
Stille Kracht is ook een initiatief van een groep moslimvrouwen die als doel heeft moslima’s een stem te geven. Initiatiefneemster Saida el Hantali zegt het volgende:

„Mij hindert het dat ik vaak niet word geloofd als ik zeg dat ik me juist vrij voel omdat ik een hoofddoek draag”, zegt initiatiefneemster El Hantali. Het heeft haar een paar jaar gekost om een groep van tien vrouwen – onder andere schrijfster Fatima Boutoutouh en journaliste Karima Ouchan – zover te krijgen. Moslimvrouwen kropen de laatste jaren in het anti-islamklimaat liever in hun schulp. Maar de groep emancipeerde zich in stilte. Een deel voelt zich nu sterk genoeg om naar buiten te treden.

Opvallend zijn enkele reacties daarop in Trouw:

El Hantali identificeert zich met het dictatoriale Iraanse regime en laat de Iraanse vrouwen die gedwongen worden het ding te dragen, stikken. Sorry, ik kan het niet anders zien.
Lia Goudsbloem, Hilversum, (07-03-2007, 12:14:16 uur)
Zodra deze “Stille kracht” in staat zal blijken om openlijk ex-moslims zoals Mina Ahadi c.s. te aanvaarden en te respecteren, breng ik begrip op voor de hoofddoekenparade.
Emma, alhier, (07-03-2007, 11:49:18 uur)
Het is natuurlijk te zot voor woorden dat er een vrouw met een hoofddoek (is en blijft een teken van ongelijkheid en vrouwenondrukking) denkt dat ze geemancipeerd is. En dat we zo iemand serieus moeten nemen. Jammer dat Trouw daar aan meedoet. Bedankt hoor, dat uw ‘vrijheid’ ervoor zorgt dat mijn kinderen minder vrij zullen zijn. Want u begrijpt toch wel dat u degene bent die discrimineert met die doek? U zorgt ervoor dat mijn dochters minder vrij zullen zijn dan ik was. Denkt u daar maar eens over na.
Marijke, Den Haag, (07-03-2007, 11:40:46 uur)

En op Hoeiboei waar bovenstaand fragment van El Hantali valt onder de Jip en Janneke rubriek:

De omgekeerde wereld. De Moslima’s voelen zich pas vrij als ze een brandmerk dragen.Dat is het onderwerp van hun protestmars op de internationale vrouwendag. Griezeliger kan bijna niet. Om dat bescheiden opstellen van de Moslima’s heb ik echt dubbel gelegen. Oh, die grote bekken van hen en die eisen die ze maar blijven stellen is zich bescheiden opstellen.”Stille Kracht” is ook nog de naam van deze vrouwenemancipatiegroep. Hier raakt een redelijk denkend mens totaal van in de war als ze niet goed oplet. Voortaan ga ik alles wat uit deze hoek afkomstig is,omdraaien. Dan weet ik pas hoe de vork in de steel zit.

Geplaatst door: marij van Eck | 7 maart 2007 om 12:17

(Gelukkige) slaven zijn de grootste vijanden van de vrijheid.

Will.

Geplaatst door: Will | 7 maart 2007 om 12:27

Ja hoor. Freedom is slavery.
Ignorance is strength.
En War is peace.

De doublespeak van Orwell is onverkort van toepassing op deze slavinnen van Allah.
Ze jatten ook nog ons Indische erfgoed. Maar ja, de islam is helemaal jatwerk, overgoten met een oorlogssaus.

Geplaatst door: Bernadette de Wit | 7 maart 2007 om 12:59

In feite had El Hantali op haar kop kunnen gaan staan, sommige mensen geloven het toch niet. Wat hier in feite ontkend wordt is dat vrouwen ‘agency’ hebben: de capaciteit om zelf betekenis te geven en te ontlenen aan hun leven, waaronder hun kleding. Natuurlijk komt het voor dat vrouwen gedwongen worden om een hoofddoek te dragen, maar het omgekeerde ook. Natuurlijk speelt ook een rol dat vrouwen in bepaalde patronen zijn gesocialiseerd, maar om daarmee te ontkennen dat vrije wil wel degelijk een rol speelt is nogal dubieus. Het gaat hier om emancipatie door de islam en niet los van de islam.

Een omgekeerd fenomeen staat ook als we naar de reacties kijken in Trouw op het artikel Schoonheidsideaal / concurreren met de computer over Sunny Bergman en haar documentaire Beperkt Houdbaar. Sunny Bergman laat zien hoe vrouwen een bepaald schoonheidsideaal opgedrongen krijgen en dat internaliseren:

Intellectueel gezien snap ik dat uiterlijk niet het belangrijkste is en toch wordt het idee dat mensen je mooi vinden onderdeel van je identiteit. Het is geen prettig gevoel om je niet meer aantrekkelijk te voelen.”

Volgens Bergman wordt dat gevoel aangewakkerd door het vrouwbeeld dat cosmeticafabrikanten, de modebranche, vrouwenbladen, de porno-industrie en de plastische chirurgie de wereld insturen. „Dat beeld is gefixeerd op jong en dun en is voor een groot deel ’gephotoshopt’ of anderszins gemanipuleerd. Dat is een schoonheidsideaal waar we niet mee kunnen concurreren en toch streven we ernaar.”

Geen wonder dus dat de cosmetica-industrie en de plastische chirurgie goede zaken doen. Bergman onderzoekt in haar film de rol van die bedrijfstakken in het zelfbeeld van vrouwen. Die zoektocht gaat ver en is pijnlijk persoonlijk. Bergman laat zich door een beroemde Amerikaanse plastisch chirurg, Dr. Matlock, vertellen dat ze no butt – geen kont – heeft, dat haar dijen te dik zijn, haar buik een stuk platter kan en dat er zelfs aan haar vagina niets deugt. „Op mijn venusheuvel zat te veel vet en mijn schaamlippen waren te groot. Die moesten eraf. Ik was absoluut kandidaat voor een schaamlipcorrectie.”

[…]

Een 15-jarig Amerikaans meisje in de film is zo’n prooi. Zij laat haar schaamlippen verkleinen bij diezelfde Matlock. Deze ingreep is een specialisme van de chirurg. Bergman: „Het meisje had haar vagina vergeleken met die van pornosterren op internet en in de Playboy en denkt nu dat ze abnormaal is omdat die vrouwen nauwelijks binnenste schaamlippen hebben. Die worden namelijk met het computerprogramma Photoshop weggehaald omdat dat tegenwoordig mooi gevonden wordt. Maar dat meisje snapt niet dat het trucage is.” De moeder van de 15-jarige is ervan overtuigd dat haar dochter een medische aandoening heeft. Bergman geshockeerd: „Zij zien een cosmetische ingreep als een medische noodzaak. Dat is best eng.”

Op New Beauty, een cosmetische- chirurgiebeurs, viel het Bergman op dat de bezoekers heel normale vrouwen waren. „Toch wilden ze nu of in de toekomst iets aan zichzelf laten doen.” Vooral de angst om er niet ’fris’ of ’representatief’ uit te zien waren veelgehoorde argumenten.

Net als bij bijvoorbeeld vrouwenbesnijdenis of de hoofddoek kunnen we de borstcorrecties, schaamlipcorrecties (op minderjarigen!) zien als symbolen die ertoe bijdragen vrouwen zich verbonden voelen met een gemeenschap of zich kunnen identificeren met anderen; in dit geval door zich te onderwerpen aan bepaalde idealen die hen opgelegd zijn en die zelf geinternaliseerd hebben. Ook deze vormen hangen samen met structruren, tradities en normen die vrij dwingend kunnen zijn zoals allerlei ideeen omtrent vrouwelijke schoonheid.

In de reacties op dat artikel zien we vervolgens dit:

Ik vind het allemaal nogal slachtofferig klinken. Vrouwenbladen schrijven over uiterlijk omdat het verkoopt. Ofwel: vrouwen willen het lezen. Wordt het niet eens tijd dat de modepopjes de hand in eigen boezem steken?
Frans, Emmen, (07-03-2007, 18:53:01 uur)
Goed dat Trouw deze voorbespreking voert en wat mij betreft veel kijkers toegewenst op donderdagavond. Maar kijk eens naar de advertenties op deze site, naast dit artikel: 1) consumentenbond: tests van ooglidcorrectie klinieken. Kan nog net. 2) Dr. Schoemacher Kliniek: cosmetische en laserchirurgie 3) Borstvergroting à 1.999€ 4) Plastische chirurgie, goede service, geregistreerde chirurgen De laatste keer dat we vrouwen zo wilden laten, als ze waren, met okselhaar en al, was zo’n veertig jaar geleden. Het lichaam van vrouwen, inclusief hun intiemste delen, is nu eigendom van een commerciële industrie. Straks beginnen mannen er ook nog aan…
Gerbrand Visser, Amsterdam, (07-03-2007, 16:01:05 uur)
Dat vrouwelijke journalisten elkaar continu na-papegaaien was mij wel duidelijk, maar twee keer in een week hetzelfde artikel in dezelfde krant? En weer die slachtofferige gedachte dat het allemaal de schuld van een ander is? En dan roepen dat je zelf te slim en onafhankelijk bent om er in te trappen? Sunny Bergman ziet er zelf uit alsof ze nog maar twintig is. Gewoon dankzij een paar extra kilo’tjes. Die ene bouwvakker heeft alleen maar onthouden hoe je vrouwen het best de kast op krijgt, en ik geef hem groot gelijk. Nafluiten is toch sexuele intimidatie gaan heten dankzij het feminisme van Bergman senior? Als ik in alle media neerbuigend een ‘mannetje’genoemd werd alleen omdat ik met m’n handen werkte zou ik ook recalcitrante antwoorden geven.
H.R. Krol, Haarlem, (07-03-2007, 14:52:44 uur)
Lijkt me een interessante docu. Volgens mij wel een beetje door vrouwen zelf veroorzaakt hoor. Als ik met vrienden over schoonheid praat gaat het uiteindelijk toch meestal over de som der delen en dan vooral de houding en het zelfvertrouwen van een vrouw. Oftewel: UITSTRALING. Perfect is niemand, dat weten mannen ook maar al te goed. En te grote schaamlippen?! Daar heb ik nog nooit iemand over horen klagen.
Martijn A., A’dam, (07-03-2007, 10:29:15 uur)
Je kan het als een tweedeorde effect zien, maar dat neemt niet weg dat Sunny (eigennaam?) met deze documentaire toch maar wat graag meehapt uit de ruif van dat vermaledijde opgedrongen schoonheidsideaal.
Frans, Haarlem, (07-03-2007, 02:11:11 uur)
Behoorlijk pathetisch en vreselijk overdreven. Maar ook Sunny Bergman heeft brood op de plank nodig en als je programmammaakster bent moet je met iets op de proppen komen waar mensen zich druk over kunnen maken. En als er niets is om je druk over te maken, dan vind je iets uit en versiert het met veel publiciteit. En als dit niet lukt, stap je desnoods naar de rechter om de aandacht te trekken. Ik heb toch nog wel zoveel vertrouwen in de rechtspraak dat deze zich niet in de luren laat leggen door Sunny.
Bukowsky, Amerika, (07-03-2007, 01:31:11 uur)

Waar bij moslimvrouwen hun agency wordt ontkend, wordt hier Bergman juist ingepeperd dat vrouwen hetzelf doen en dat er geen of nauwelijks sprake is van een opgelegd ideaal. Waar moslimvrouwen dan juist graag ontkennen dat er sprake is van invloed uit de omgeving, stelt Bergman hier juist wel de rol van de omgeving aan de kaak. Uiteindelijk is de vrije wil zoiets als een vanzelfsprekende illusie gebaseerd op een sociale constructie. Recente psychologische experimenten suggereren dat er helemaal niet zoiets bestaat als ‘vrije wil‘:

Mark Hallett, a researcher with the National Institute of Neurological Disorders and Stroke, said, “Free will does exist, but it’s a perception, not a power or a driving force. People experience free will. They have the sense they are free.

“The more you scrutinize it, the more you realize you don’t have it,” he said.

Dit laat echter onverlet dat de idee van ‘vrije wil’ gebaseerd op allerlei ervaringen wel degelijk een drijvende kracht kan zijn. De illusie is op zichzelf een motiverende factor voor mensen. Als echte autonome vrije wil niet bestaat, maar het idee wel waarom dan de ontkenning ervan bij moslimvrouwen met een hoofddoek en het benadrukken ervan bij westerse vrouwen en hun uiterlijk? Dat blijft natuurlijk gissen, iets wat ik in echt wetenschappelijk werk niet zo snel zou doen maar aangezien dit ook een beetje mijn experimenteer blogje is kan het wel.

Wanneer we kijken naar de consequentie van die categoriseringen dan draait het om machtsverhoudingen. In het geval van de moslimvrouwen worden ze weggezet als passieve en onderdrukte vrouwen in plaats van als assertieve, intelligente individuen. Op deze manier kunnen ze op hen plek worden gehouden: we hoeven ze niet serieus te nemen en hun kritiek raakt op geen enkele manier de bestaande gezagsverhoudingen. Let bij de laatste opmerkingen ook op de uitdrukking ‘ons’ erfgoed: op die manier blijven deze vrouwen buitenstaanders. Bij de vrouwen en hun schoonheidsideaal gebeurt hetzelfde. Zij kiezen er immers zelf voor dus moeten ze niet zo zeuren; er wordt hen niks opgelegd. Dat mensen bepaalde structuren kunnen internaliseren wordt daarmee ontkend en dus kunnen die structuren blijven bestaan en dus kunnen we ons voorlopig nog wel even verlekkeren aan de vrouw als geseksualiseerd object.

Het heikele punt is natuurlijk dat het bij meisjesbesnijdenis gaat om minderjarige meisjes. Dat kan echter ook het geval zijn bij cosmetische operaties en tatoeages; deze zijn in Nederland ook toegestaan voor minderjarigen.