Nietzsche dronk geen wijn

Gastauteur: Pooyan Tamimi Arab

Een mevrouw met een islamitische achtergrond heeft een wijnbar geopend in Rotterdam. De mensen hebben hier krampachtig op gereageerd. Aan de ene kant was er in de media het stereotype beeld van de intolerante moslim die gelijk overgaat tot doodsbedreigingen. Aan de andere kant waren er moslims die begonnen met “ja maar” argumenten die helemaal niet de kern van de zaak raakten, namelijk dat er kennelijk mensen zijn, moslims, die het nodig vinden de mevrouw van de wijnbar lastig te vallen en zelfs te bedreigen. Wijn wordt zo een symbool van polarisatie, van ongelovigen die vrijgevochten zijn en gelovigen die aards genot afwijzen. Dit ongewenste beeld wordt helaas te vaak door krampachtige moslims zelf bevestigd, terwijl niet-moslims zich vaak niet bewust zijn van de moslims die wijn wél waarderen. Hoe ironisch is het niet dat Marokko een veel oudere wijntraditie heeft dan Nederland? Terwijl ik de discussie afgelopen week volgde moest ik denken aan de filosoof Nietzsche, die eens een gedicht schreef aan Hafez, de in Iran nog steeds zeer populaire 14^e eeuwse dichter. De niet-moslims die zichzelf zo vrijgevochten vinden doen er goed aan te ontdekken waarom Nietzsche het nodig vond om uitgerekend Hafez vragen te stellen. De moslims doen er goed aan te bestuderen hoe het kan dat een moslim het hart van de profeet van het ongeloof, Nietzsche, kon raken.

De filosoof met de hamer

Nietzsche staat bekend als de filosoof met de hamer, de man die god dood heeft verklaard. Hij verwierp de Christelijke moraal en de nadruk op zondes. In plaats daarvan prees hij de kracht van de Griekse wijngod Dionysus en een ecstatisch, esthetisch, leven. Nietzsche moest niets hebben van een hiernamaals, dat hij niet alleen een belachelijk idee vond maar ook een belediging aan het aardse leven. Een JA tegen het hier en nu, het eindige aardse leven, was zijn ideaal. Hoe verbazingwekkend is het dan te lezen dat deze man zichzelf omschrijft als een … waterdrinker. Pardon? Het zal wel iets te maken hebben gehad met zijn zwakke gesteldheid. Ook dronk professor Nietzsche thee met nette bejaarde dames en schreef hij kansloze liefdesbrieven. Eigenlijk was het best een keurige man. Ondertussen ging er zoveel door zijn hoofd! “Zijn hoofd was ongelovig, maar zijn hart gelovig” schreef de islamitische filosoof Mohammad Iqbal over Nietzsche. Een paar jaar voordat de ziekige Nietzsche de controle over zijn leven verloor schreef hij een gedicht over wijn aan Hafez, “Aan Hafez: Vragen van een waterdrinker”. In het gedicht wordt Hafez omschreven als voorbeeld van dronken wijsheid. Waarom heeft Hafez behoefte aan wijn als hij ons al zo kan bedwelmen met zijn gedichten, vraagt Nietzsche, de “waterdrinker”? Hieronder de Engelse vertaling van James Luchte:

To Hafis

A drinking verse, or a water drinker’s question

The tavern you have built with your hand
is far greater than any house
the wine you have made therein
all the world fails to imbibe
the bird which was once called the phoenix
is now dwelling in your house
the mouse which gave birth to a mountain
is yourself
you are everyone and no one, you are the tavern and the wine
you are the phoenix, the mountain and the mouse
you keep pouring in yourself
and you keep filling with yourself
the deepest valley you are
the brightest light you are
the intoxication of all intoxication you are
what need do you have to ask for wine?

Moskee & Wijnhuis

Hafez leefde in Shiraz, een stad die eeuwenlang wijn heeft geproduceerd. Zijn naam is de titel voor mensen die de Koran uit het hoofd hebben geleerd en dit wordt bevestigd door een overlevering waarin hij omschreven wordt als godsdienstwetenschapper en iemand die les gaf op een theologische school. Door de dubbelzinnige manier waarop Hafez schreef is de eeuwige discussie ontstaan of hij wijn bedoelde op een mystieke, spirituele, manier of dat hij het letterlijk over aards genot en echte wijn had. Waar je bij andere mystieke dichters hard zou kunnen maken dat het slechts gaat om een metaforisch gebruik van wijn is dat bij Hafez niet erg waarschijnlijk. Hij is in veel opzichten gekker dan zijn tijdgenoten, kan een enorme hekel hebben aan ascetische idealen en verheerlijkt muziek, dans en drankgenot. En hij is ook moslim. Alleen twee plekken zijn werkelijk heilig, zegt hij: het wijnhuis en de moskee! Hij is niet slechts een moslim die zwak is en daarom wijn drinkt, maar is een moslim die wijn drinken verheft en verbindt met zijn kennis van het goddelijke. Volgens Nietzsche vereist het geloof in het hiernamaals een ontkenning van de waarde van het aardse leven. Maar bij Hafez is daar geen sprake van! In zijn gedichten verheerlijkt hij het leven op aarde, terwijl hij ook erg optimistisch is over de liefde van God in het hiernamaals. Wijnhuizen komen veelvuldig voor in het werk van Hafez, maar een zeer bekende is het onderstaande gedicht, vertaald door Shahriar Shahriari. Hier omschrijft Hafez het wijnhuis als een heilige plek. Juist in een plek die verdorven is ziet Hafez een kans om dichter te komen bij God! Hier gaat het zelfs om een wijnhuis van niet-islamitische Perzen, magi, die de leer van de profeet Zarathustra aanhangen. Maar voor Hafez is het omringd zijn door ketters helemaal geen probleem. Hij brengt daarom zijn tijd door in zowel de moskee als het wijnhuis. Zijn geloof in de barmhartigheid van God is zo groot dat hij zichzelf eigenlijk al vergeeft voor zijn zonden. Het was niet zijn schuld dat hij zo gemaakt is, maar tegelijk toont hij ook goede smaak door zijn gebreken te accepteren.

The corner of the tavern is my altar, where I pray
At dawn, the mantra of the Old Magi, I say.
Fear not if the harp plays not at sun’s morning ascent
My morning cry of repentance is the music I play.
Thank God, free from beggars and kings, away, I stay;
Homage, to the beggar at the door of the Beloved, I pay.
For Thee, in the mosque and the tavern, my time, I spent;
By God, from this intent, I never ran nor walked astray.
Only, Angel of Death’s blade can uproot my tent
Running from love and grace has never been my way.
From the time that I made my search for Thee my intent
I lean upon the throne on which the sun may lay.
Not your fault was the sins that were put into your clay
Nonetheless accept them, Hafiz, and good taste display.

De wijsheid van waanzin

Ik weet heus wel dat de moslims die zich strikt aan de regels houden niet overtuigd zullen zijn door mijn verhaal. Toch doen ze er goed aan na te denken over de relatie tussen het goddelijke en het wereldse. Om stereotypen van gelovigen en ongelovigen te doorbreken is het nodig om net als Nietzsche en Hafez de wijsheid van de waanzin, van dronkenschap, te ervaren. Dit zijn geen nieuwe gedachten. Meer dan twee duizend jaar geleden heeft Plato al gezegd dat zelf-discipline en rationaliteit goed zijn, maar niet voldoende voor ware wijsheid. Het is niet waar, zoals vele moslims geloven, dat het verlies van beheersing per definitie slecht is. “The greatest of goods come to us through madness, provided that it is bestowed by divine gift”, schreef Plato. Wijn drinken en islam kunnen elkaar versterken. Maar het bewijs hiervoor, zoals Plato het lang voor de komst van Jezus of Mohammed stelde, zal door slimme mensen niet worden geloofd, echter wel door wijze mensen.

Pooyan Tamimi Arab (1983) is promovendus culturele antropologie aan de Universiteit Utrecht. Zijn onderzoek gaat over “religie en het recht op de stad.” Eerder studeerde hij filosofie (B.A. 2006) en kunstgeschiedenis (B.A. 2008) aan de Universiteit van Amsterdam en filosofie aan de New School for Social Research in New York (M.A. 2010).