Verantwoordelijkheid en Schuldgevoel – Volksprotesten in het Midden-Oosten

Guest Author:  Evert van der Zweerde

Volksprotest in Tunis, Egypte, Amman en Jemen. Hoe lang hebben zij gewacht totdat ze in opstand kwamen tegen de gehate regimes die er enkel zitten omdat “het Westen” denkt dat dat het eigen belang dient? Wiens belang? Niet het mijne.

Twee jaar geleden was ik in Caïro. Ik at kip nuggets in de Kentucky Fried Chicken aan midan tahrir en keek mijn ogen uit naar de prachtige jonge Egyptische meiden, met kleurige hoofddoeken als ze moslima waren, zonder als ze kopt waren, in niqab als ze streng-gelovig waren. Arm-in-arm ondanks die verschillen, zoals ze nu zij-aan-zij staan. Zoals kopten nu tijdens het middaggebed een cordon vormen rond de moslims op het plein om te voorkomen dat het gespuis van Mubarak dat moment van kwetsbaarheid uitbuit.

Twee jaar geleden sprak ik met de hoofdredacteur van al-misri al-yawm, toen een in de marge getolereerd dagblad, nu de spreekbuis van het nieuwe Egypte. Ik sprak met de voorzitter van de oppositiepartij al-wasat, “het midden”, wiens grote voorbeelden de Duitse CDU en de Turkse AKP waren. Ik sprak met de hoogstbejaarde Gamal al-banna, wiens broer Hassan de Moslim-Broederschap oprichtte. Hij droomde van een liberale socialistische islamitische democratische republiek. Van zo’n soort republiek droom ik ook weleens. Hopelijk leeft hij nog en droomt hij verder. De gebeurtenissen hebben hem ingehaald.

De Egyptenaren die nu vrijheid en democratie willen zijn mensen zoals u en ik die afwillen van dictator en geheime politie, die corruptie en nepotisme beu zijn, die werk, betaalbare gezondheidszorg en goed onderwijs willen. Ja, de Moslim Broederschap levert dat al en ontleent daaraan haar populariteit. Ja, veel Egyptenaren vinden politieke inspiratie in islamitische idealen van rechtvaardigheid en gelijkheid. Ja, velen in het Midden Oosten zijn boos op de Westerse regeringen die, geplaagd door post-Holocaust schuldgevoel, al decennia lang met twee maten meten wanneer het om Israël en Palestina gaat. Ze zijn niet tegen Joden, ze zijn tegen zionisme en tegen de wijze waarop “wij” de compensatie van ons schuldgevoel op hen afwentelen. Dat schuldgevoel moeten wij, Hannah Arendt indachtig, omzetten in het nemen van verantwoordelijkheid voor een andere loop van de geschiedenis, voor zover dat in onze macht ligt.

Om te begrijpen wat de mensen in Caïro willen, en vooral: niet willen, hoef ik niet te weten of ze moslim zijn of iets anders en het maakt mij niet uit of een deel van hen gelooft in het ideaal van een hersteld kalifaat. De helft van de Franse résistance tijdens de Tweede Wereldoorlog geloofde in een door de Sovjet-Unie geleide wereldrevolutie en de komst van een communistische samenleving. Wat ze deden was het bestrijden van de Nazi’s en van het gehate Vichy-regime van maarschalk Pétain. Mij hoeft het niet uit te maken of een demonstrant een T-shirt met Che Guevara draagt of “Allahu akbar” roept. Wat zij of hij wil snap ik ook zonder die heilige grootheden.

De eerste versie van deze column schreef ik op een schrijfblok van een demokratski seminar dat ik 10 jaar geleden met mijn collega Machiel Karskens in Belgrado bezocht. Daar gingen toen, zoals ook nu, mensen de straat op om een einde te maken aan corruptie en nepotisme -daar heet dat “mafia”-, om werk en om een fatsoenlijk bestaan. Sommigen riepen en roepen daarbij dat het Orthodox-christelijke Servische volk al eeuwenlang slachtoffer is en dat dat afgelopen moet zijn. Dat klinkt eng, maar om te begrijpen wat de mensen in Belgrado willen, en vooral: niet willen, hoef ik niet te weten of ze Servisch-orthodox zijn of iets anders en het maakt mij niet uit of een deel van hen gelooft in een rechtvaardige theocratische heilsstaat. Wat ik wèl moet weten is dat “het Westen” mede schuld is aan de ontstane situatie door tijdens de burgeroorlog in voormalig Joegoslavië met twee maten te meten, het rooms-katholieke Kroatië klakkeloos te erkennen, Belgrado te bombarderen en de Bosnische moslims op een verschrikkelijke manier in de steek te laten.

Historische schuld leidt tot schuldgevoel, maar schuldgevoel is nooit een constructieve politieke passie. Waar het om gaat is verantwoordelijkheid nemen en versnelde opname van Servië en van Bosnië-Herzegovina in de EU na te streven. Waar het om gaat is de neerbuigende postkoloniale houding ten opzichte van regeringen en bevolkingen in Tunis, Caïro en elders te vervangen door principiële gelijkwaardigheid. Het gaat niet aan om te roepen dat democratie een recht van ieder volk is en vervolgens op de rem te gaan staan wanneer een groepering de verkiezingen dreigt te gaan winnen die “ons” om welke reden dan ook niet bevalt. Waar het ook om gaat, ten slotte, hier en daar en overal, is op te houden religie te misbruiken om af te leiden van werkelijke problemen.

Prof. dr. Evert van der Zweerde is hoogleraar Politieke filosofie aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Deze tekst sprak hij afgelopen donderdag uit als column tijdens het actualiteitencollege over de crisis in het Midden-Oosten. Afgelopen vrijdag hieldt Evert van der Zweerde zijn oratie, getiteld “Het is ook nooit goed…” Democratie vanuit politiek-filosofisch perspectief