Theologisch debat – Dialoog en geloof in actie
Het tijdschrift Theologisch Debat doet haar naam eer aan en heeft een debatsectie; ditmaal over interreligieuze dialoog. De opening wordt verzorgd door kersverse hoogleraar interreligieuze dialoog Marcel Poorthuis. Andere artikelen zijn van Gé Speelman (Een integere en respectvolle dialoog – Opmerkingen bij de Islamnota van de PKN), Bernhard Reitsma (Wat er achter de dialoog schuil gaat) en van uw blogger en antropoloog: Dialoog en Geloof in Actie.
Inleiding
In zijn artikel gaat Marcel Poorthuis in op het ‘eigene van de dialoog tussen godsdiensten’. Volgens Poorthuis zijn mensen weliswaar door de secularisatie ‘vervreemd van hun eigen religie en kerk’, maar dat betekent niet dat er geen belangstelling is voor religie. Die belangstelling kenmerkt zich echter door een hoog knip- en plakgehalte waarbij mensen hun eigen religieuze repertoire van voorstellingen en praktijken in elkaar zetten zonder oog voor de tradities en zonder enig gevoel voor de sociale verbanden van het jodendom, christendom en islam. Deze postmoderne houding zoals hij dit noemt bedreigt de interreligieuze dialoog. Gé Speelman heeft in dit nummer hier al uitstekend commentaar opgeleverd. Ik ga in mijn bijdrage in op de andere hindernis voor religieuze dialoog die Poorthuis ziet: fundamentalisme. Volgens hem is fundamentalisme het tegendeel van dialoog om dat ‘de ander daarin louter als ketter en vijand verschijnt, zonder enige verwantschap’.
Wat ik wil betogen is dat Poorthuis er een heel specifiek religiebegrip op na houdt dat heel gesloten is doordat het uitgaat van de vraag tot welke religie mensen zich rekenen en welke bijbehorende geloofsvoorstellingen mensen hebben. De vragen hoe mensen geloven en waarin mensen geloven komt niet aan de orde. Daardoor mist hij dat de waarde van interreligieuze dialoog (in het algemeen) niet ligt in uitwisselingen over religieuze doctrines, religieuze overtuigingen en geschiedenis, maar, zo betoog ik hier, in sociale relaties. En daar zouden zelfs fundamentalisten een rol in kunnen spelen. Allereerst zal ik verder ingaan op het specifieke religiebegrip van Poorthuis. Om dit verder te concretiseren geef ik vervolgens een korte schets geven van de activiteiten onder moslims met betrekking tot interreligieuze dialoog waarna ik aan de hand van voorbeelden in Gouda en Roermond me richt op de vraag wat interreligieuze dialoog te maken heeft met hoe mensen geloven en meer specifiek met hoe fundamentalisten ( salafisten’) geloven.
Theologisch Debat wordt uitgegeven door Uitgeverij Kok en zit tegenwoordig ook op twitter: Theologisch Debat.
De bijdrage van Poorthuis is gebaseerd op zijn oratie die u HIER kunt lezen. Op Republiek Allochtonië een verkorte weergave van die oratie: Dialoog tussen de religies: toekomst of verleden tijd?
Er waart een spook door Europa. Dit keer niet het communistisch spook, maar het spook van de islam. Dat zegt de politicus Geert Wilders op 2 oktober 2010 in Berlijn. Wilders spreekt van een ‘derde invasie’, waar geen zwaard aan te pas komt, maar wel immigratie en baarmoeder. Hoe gevaarlijk is het nieuwe politieke anti-islamisme?
In het actuele en zwaar gepolitiseerde debat spelen ‘beelden’ over de islam uit het verleden een belangrijke rol. Beelden die voortgekomen zijn uit werkelijke ontmoetingen met moslims en zich tegelijk losgezongen hebben van die alledaagse werkelijkheid. Beelden over de islam als ‘ketterse religie’, als ‘gevaar voor het Avondland’ of (later) over ‘sporen van goddelijk licht’ deden de ronde in wat toen nog een christelijke natie was. Islamologen zochten naar de ‘historische’ islam, maar konden hun koloniale context niet altijd afschudden. En er bestond ook een traditie van een exotisch-erotische verbeelding van de islam in de lijn van Duizend-en-een-nacht. Viriele Arabieren, romantische soeqs en verleidelijke haremvrouwen.
Vanaf de jaren zeventig ontstaan nieuwe beelden, die al dan niet een hybride fusie aangaan met de oude beelden. Christenen spreken niet meer over duivelse moslims, maar over dialoog en ontmoeting, over ‘kinderen van Abraham’. In het maatschappelijk domein ontvouwt zich eerst de droom van een multiculturele samenleving en de visie op een islamitische zuil als bekende weg naar emancipatie. Maar vanaf de jaren ’90 verschijnt een nieuw politiek anti-islamisme dat spreekt van een islamisering van Nederland. Een nieuwe nationale ‘identiteit’ wordt geconstrueerd, die eerder de confrontatie dan de dialoog zoekt.
Deze beeldvorming over de islam in Nederland is onderwerp van historisch onderzoek aan de Tilburg School of Theology, locatie Utrecht. De publicatie is geschreven door het duo Marcel Poorthuis en Theo Salemink en verschijnt bij uitgeverij Valkhof Pers, onder de titel Van harem tot fitna. Dit boek geeft voor het eerst een omvattend overzicht van 150 jaar beeldvorming over de islam in Nederland dwars door de hele samenleving. Het is het derde deel van een drieluik. In 2006 verscheen Een donkere Spiegel over de beeldvorming van joden, in 2009 Lotus in de Lage Landen over de beeldvorming van het boeddhisme.
Theo Salemink & Marcel Poorthuis, Van harem tot fitna. Beeldvorming van de islam in Nederland 1848-2010, VALKHOF PERS 2011, 700 pp., 42,50 EURO