Raciaal Nederlanderschap – Racisme, Zwarte Piet en Islam in een week

Afgelopen week was weer een nieuw hoofdstuk in de discussie over zwarte piet en over racisme in Nederland. Met opmerkingen van Derksen, Beelen over Sylvana Simons en apen, met Zijlstra die vond dat RTL het sinterklaasfeest vermoordde en de protesten dat we zwarte piet verliezen en er meer islam voor terugkrijgen. De observaties hier zijn een poging om de logica van deze uitingen en sommige verbindingen te doorgronden.

De ander in ons huiselijk verkeer
Ruim 80 jaar geleden werd, voor zover we nu kunnen vaststellen, voor het eerst het fenomeen Zwarte Piet aan de kaak gesteld. Ramona Sno meldde dit al op twitter enige jaren geleden en Usha Marhe schreef naar aanleiding daarvan een blog.

In 1930 publiceerde De Groene Amsterdammer het speciale ‘Neger-nummer’. De schrijver, Melis Stoke (een pseudoniem van Herman Salomonson) stelt in zijn artikel ‘De negers in ons huiselijk verkeer’: ‘maak ik mij tot tolk van vele negers wanneer ik vaststel dat wij nog steeds in gebreke zijn gebleven ze op te nemen in ons huiselijk verkeer’ en ‘Oppervlakkige lieden die wij zijn blijven wij ons blind-staren op de zwarte opperhuid zonder door te dringen tot de waarden die daarachter liggen’.

Aan het einde van dit artikel zegt hij dat dit een doodlopende weg is: ‘stuiptrekkend en zingend uw ondergang tegemoet te gaan’ en vervolgens:

Maar dat is nog een ver toekomstbeeld. En het behoeft nimmer tot verwezenlijking te komen wanneer ge tijdig van uwe dwalingen mocht terugkeeren, door den neger een eervoller plaats in uwe belangstelling in te ruimen. En aangezien elk opvoedingssysteem zich richt op een komende generatie, moet u met de kinderen beginnen, door bijvoorbeeld op 5 December a.s. een zwarten Sinterklaas te laten optreden, gediend door een wit knechtje….

Bron: De Groene Melis Stoke

/
Salomonson werd op 24 maart 1892 geboren in Amsterdam en was journalist en auteur. Na de capitulatie van Nederland in 1940 werd hij direct ontslagen van zijn werk als omroeper bij de luchtmacht. In oktober 1940 werd hij opgepakt en naar Mauthausen gedeporteerd waar hij werd doodgeschoten.

Zwartgeverfde personen
We hoefden na de tragische dood van Salomonson niet lang te wachten voordat er opnieuw reuring ontstond over de zwarte piet zo blijkt uit een stuk op Joop.nl:

De Nederlanders, zoo klaagden zij, hadden een blank individu zwart geschilderd. Deze surrogaat-neger reed door de stad schande espot van alle real coloured gentlemen. Yes sir, nooit nog is het zwarte ras op zulk een geraffineerde manier gehoond.

Het gaat hier over een Amerikaanse commandant van de troepen in Nederland in 1944 die zijn jeep ter beschikking had gesteld voor de intocht van sinterklaas en vervolgens klachten kreeg van zijn zwarte soldaten. De verzekering dat het een ‘onschuldig grapje’ was, overtuigde de Amerikanen niet: sommige grappen kunnen nooit onschuldig zijn. In december 1944 werd het geregeld: ‘met de plechtige verzekering dat zoolang er negersoldaten in Nederland zijn, nooit meer een zwartgeverfd vrouws- of manspersoons door de straten zal rijden.’ De hedendaagse Zwarte Piet is in dat opzicht dan ook een verbroken belofte.

Versnelling en de opkomst van de zwarte stemmen
Vervolgens is het in 1968 Riet Grünbauer (vaak aangeduid met ‘huisvrouw’) die zwarte piet ter discussie stelt in een artikel in het tijdschrift Panorama. Vanaf de jaren zeventig zien we dan langzaam maar zeker dat de Nederlandse zwarte anti-zwartepietstemmen opkomen in de discussie (de Amerikanen gingen hen immers voor). In 1981 kwam de Utrechtse Solidariteits Beweging Suriname met affiches waarin men stelde: ‘de slavernij is al honderd jaar geleden stopgezet’. In 1986 stelde de Beweging Surinaams Links in een brochure dat Sinterklaas een racist is. De beweging riep mensen op geen piet en ook geen sint te vieren. Er verschenen publicaties van Rahina Hassankhan: Al is hij zo zwart als roet: De vele gezichten van Sinterklaas en zwarte piet (1988). Van Lulu Helder en Scotty Gravenbercht: Sinterklaasje, kom maar binnen zonder knecht (1998). Eén van de meest opmerkelijke statements uit die tijd is, mijns inziens, die van Gerda Havertong in Sesamstraat:

Het zou nog tot 2014 duren voordat Sesamstraat (na actie van Mothers Against Discrimination – MAD – bij het Amerikaanse moederbedrijf) zwarte piet definitief schrapte:

RT #SESAMSTRAAT STOPT MET #ZWARTEPIET! #kinderen #basisschool #onderwijs #TimeToKickTheHabithttps://t.co/Tkw5bXB5v1 pic.twitter.com/ummvj1oedb

— MAD Mothers (@IamMADMothers) 19 augustus 2014

In 1996 ontstond het actiecomité Zwarte Piet = Zwart Verdriet. De comité wilde ‘dat het fenomeen zwarte piet binnen het sinterklaasfeest wordt geschrapt’. In 1997 was Zwarte Piet een item in het programma Barend en Witteman onder leiding van Sonja Barend. We zien hier de bekende argumenten terug:

In de jaren 2000 werden de zwarte stemmen langzaam maar zeker sterker met pionierende rollen voor Quinsy Gario en Kno’ledge Cesare vanaf 2011, gevolgd door onder andere Anousha Nzume en Sylvana Simons en vele anderen op de social media.

Wit geweld als maatschappelijke onrust
Ik mis er ongetwijfeld nog velen, temeer omdat lang niet iedereen nu en in het verleden de nationale media haalden. Dat wilde ook niet iedereen omdat er voortdurend racistische scheldpartijen en bedreigingen naar vooral zwarte anti-zwartepiet activisten zijn. Zo kon in 2008 een mars tegen Zwarte Piet niet doorgaan in Eindhoven vanwege bedreigingen. Over deze inperking van de vrijheid van meningsuiting is weinig ophef gemaakt. En, mind you, dat was in de nasleep van de Deense Mohammedcartoonaffaire en de film Fitna toen alles ging over de vrijheid van meningsuiting.

Die lauwe reactie zou erop kunnen wijzen dat de overheid en (witte) opiniemakers geweld tegen datgene wat als symbool en belang van de (witte) meerderheid geldt anders waarderen, dan geweld tegen minderheden. Waar dat eerste meer als maatschappijontwrichtend wordt gezien, wordt het andere dan gezien als maatschappelijke onrust. Zo is de recente veroordeling van de aanslagplegers op de Enschedese moskee opmerkelijk. Of misschien toch niet, omdat velen onder beleidsmakers en journalisten bij racisten toch in eerste instantie denken aan rechtsextremisten waarbij de link met de KKK of met nazi’s wordt gelegd. In Engelse beleidskringen blijkt hier de nodige discussie over te zijn zo blijkt uit onderzoek van Klandermans e.a..

Niet alleen is het protest tegen zwarte piet en tegen het racistische karakter ervan dus al ouder dan we vaak denken en van zowel witte als zwarte mensen, ook is de figuur van zwarte piet voortdurend veranderd zoals dat gaat met tradities. Zo is er materiaal uit 1925 en 1927 dat een witte piet (naast een zwarte piet) laat zien in Tilburg (met een opmerkelijke rolverdeling: de zwarte piet moest angst aanjagen en de witte piet bracht cadeaus). Ook het karakter van Piet is veranderd: minder dommig en angstaanjagend. Hij blijft, niettemin, kleurrijk, levendig en vrolijk, onderworpen en ter vermaak van een vooral wit publiek. Zeker in de 19e en 20e eeuw is de verbeeltenis van Piet steeds meer samengevallen met de bestaande raciale categorieën die ook een homogenisering van de traditie mogelijk maakten (in plaats van allerlei regionale tradities). Het zou interessant zijn de relatie tussen deze raciale homogenisering van Zwarte Piet en de vorming van de Nederlandse natie verder te onderzoeken.

Zwarte Piet en islam
Enkele mensen op twitter merkten op hoe het pro-zwarte piet argument zo sterk verweven is met het anti-islam argument. Althans in de discussies in de media hierover. Het is wel eens eerder met elkaar vermengd (bijvoorbeeld toen twee Marokkaans-Nederlandse en één witte niet-moslim jongen sinterklaas belaagden en zijn baard aftrokken), maar het is mijn indruk dat het nu toch sterker was. Enkele voorbeelden:

Dit liedje hoorde ik vandaag. #Sinterklaas #ZwartePiet #islam pic.twitter.com/a3CZVF7Y0p

— Hannesz (@Hannesz1956) 26 oktober 2016

Bij referendum over monarchie stemt NL voor onlangs alle kritiek. Tis onze laatste traditie. Zwarte piet zijn we al kwijt en islam rukt op

— insane (@robalpen) 27 oktober 2016

In het boek uit 2005 van Isabel Hoving, Hester Dibbits en Marlou Schrover (red.), Cultuur en migratie in Nederland.
Veranderingen van het alledaagse 1950-2000, stellen de auteurs:

Als interculturele onderhandelingen uitlopen op een machtsconflict, dan zien autochtone Nederlanders de aparte zwemuren voor (moslim-)vrouwen niet meer simpelweg als een tegemoetkoming aan een van de vele doelgroepen die het zwembad bedient, maar als een antimoderne, anti-Nederlandse aantasting van de bewegingsvrijheid van Nederlandse mannen in de openbare ruimte. Kritiek op Zwarte Piet wordt gezien als een aanval op de Nederlandse eigenheid. Of, andersom, wordt Zwarte Piet gelezen als een teken van hardnekkig racisme. De pooier is niet langer de wat verachtelijke randfiguur van een uiteindelijk typisch Nederlandse schemerwereld, maar de uitheemse bederver van kwetsbare Nederlandse minderjarige meisjes. Ook de bouw van een moskee staat dan niet meer voor de emancipatoire handeling van een minderheidsgroep, maar voor het afpikken van de openbare ruimte door een agressieve vijfde colonne.

Dus aan de ene kant, zo luidt de redenering, moeten we ‘onze’ tradities afgeven aan mensen die geen deel uitmaken van ‘ons’ en aan de andere kant worden ‘ons’ tradities opgedrongen die ook niet bij ‘ons’ horen.

Hoe weten deze mensen dat de Ander niet bij ons hoort? Omdat de eerste groep ‘zwart’ is en de andere de islam aanhangt. Zo wordt een raciaal Nederlanderschap geconstrueerd, gemanifesteerd en bewaakt: de ‘blanke’ (de voorkeur zelfidentificatie) Nederlander die hier van oudsher thuishoort en die zich als een belegerde groep ziet tegenover een ogenschijnlijke vijandige Ander die onderworpen moet worden. Anders, zo lijkt de vrees, zouden de woorden van Salomonson wel eens realiteit kunnen worden: ‘een zwarte sinterklaas met een witte knecht’. Die Ander, in de geweldspraak van Zijlstra, ‘vermoordt’ immers het Sinterklaasfeest (‘een kinderfeest’!):

Merk op hoe Zijlstra ook de suggestie oproept dat het nu ineens snel en abrupt zou gaan alsof er dus niet al decennialang over gesproken wordt. Want ‘wij’ als tolerante natie hebben het toch al jarenlang goed gedaan en nu worden de anti-zwarte piet activisten een ‘gevaar’, net zo goed als moslims en/of migranten al decennia als potentiële dreiging worden beschouwd. Ook al bleef Zijlstra wel het antwoord schuldig waar dat gevaar dan precies lag, zoals Anousha Nzume hem scherp vroeg bij Pauw (later door anderen bijgevallen):

Racistisch liberaal
Zijlstra presenteert zich als iemand die een rationele genuanceerde positie inneemt tussen mensen die anderen voor racisten uitmaken en anderen die andere mensen voor landverrader uitmaken. Een duidelijkere illustratie van hoe deze zogenaamde redelijke middenpositie de witte dominantie probeert te handhaven heb ik nog niet vaak gezien. Maar de redenering gaat verder. De opmerkingen in de richting van anti-zwarte piet activisten met verwijzingen naar apen, het N-woord en ‘ga terug naar je eigen land’ worden niet als racistisch gezien. Net zoals de verwijzingen van Derksen en Beelen naar zwarten en apen als niet racistisch geworden gezien door hen en door hun verdedigers. Zoals Balkenhol betoogt in een kritische bespreking van de racistische reacties op anti-zwarte piet activisten: ‘wij’ zijn het racisme zover voorbij, dat we gewoon grappen kunnen maken.

Met andere woorden: ‘racistische opmerkingen zijn een teken van progressiviteit’. En dat dan natuurlijk in scherp contrast met de anti-zwart activisten en moslims die geen humor en relativeringsvermorgen zouden hebben en intolerant zouden zijn. En mede daarom de nederlandse cultuur niet zouden begrijpen of zelfs zouden verwerpen. Het is een redenering die alle kenmerken in zich heeft van racisme: het toeschrijven van inferioriteit en onverenigbaarheid aan individuen op basis van verwijzingen naar kleur, geloof (en niet apart genoemd maar ook) sekse die worden opgelegd aan groepen Nederlanders en het instandhouden van het idee van de superioriteit en onschuld van de eigen groep.

Het gemak waarmee (bij voorkeur bloedige) foto’s van het islamitische offerfeest worden gebruikt in de discussie over zwarte piet, de al jarenlang bestaande en telkens terugkerende verwijzing naar apen, laten goed zien hoe makkelijk heel verschillende individuen uit het witte publiek het verband leggen tussen de vermeende eigen superioriteit, de inferioriteit van de ander en de noodzaak om de Ander te onderwerpen. Het zwarte piet fenomeen staat dan ook niet los van dergelijk racisme: zowel het feest als de jarenlange discussie erover zijn manifestaties van de witte dominantie en het feest is een middel om de raciale hiërarchie in de samenleving te uitten en te handhaven. Dat veel pro-zwarte piet stemmen de nadruk leggen op ‘ja maar, dat is onze cultuur’ zal dan ook niet veel indruk maken bij anti-zwart piet stemmen: dat is namelijk precies het probleem.