Islamofobie & De racialisering van moslims – Een toelichting /1
Introductie
Nee, moslims zijn geen ‘ras’. Laten we dat even helder stellen, want a) een indeling in mensenrassen daar doen we in principe niet aan en is wetenschappelijk ook al lang weerlegd b) het gaat er niet om wat moslims als groep ZIJN, maar HOE moslims BEJEGEND worden en dat was het onderwerp van mijn artikel in de Volkskrant van afgelopen afgelopen week zaterdag en het interview op Nieuwwij van vorige week vrijdag. In dit blog deel 1 van mijn toelichting, morgen volgt deel 2.
In deel 1 geef ik allereerst een korte toelichting en samenvatting van het artikel en van mijn interview op Nieuwwij en bespreek ik vervolgens de kritiek. In deel 2 ga ik in op de racialiserende aspecten van de verschillende reacties.
Racialisering
In een recent essay dat is verschenen als commentaar op Fortuyns ‘Tegen de islamisering van onze cultuur’ heb ik besproken hoe Fortuyn moslims racialiseerde aan de hand van een cultuurleer. De stukken in de Volkskrant en op Nieuwwij zijn mede verschenen naar aanleiding en op basis van dat essay ‘Een ideologische strijd tegen de islam – Fortuyns gedachtegoed als scharnierpunt in de racialisering van moslims‘.
In het stuk in de Volkskrant stelde ik dat moslims geracialiseerd worden waarbij enerzijds een doembeeld van islam en anderzijds een ideaalbeeld van de Nederlandse identiteit wordt geschapen. Zoals ik betoogde was dat terug te zien in recente pleidooien van Zijlstra, Buma en Nawijn die, zeker wanneer we de context bekijken waarin ze gedaan zijn bekijken, telkens de volgende stappen volgen
1) Een groep die divers is in opleidingsniveau, in etnische herkomst en in politieke en religieuze overtuiging krijgt één label opgeplakt.
2) Vervolgens wordt het gedrag van de mensen in deze groep verklaard op basis van een doembeeld van de islam, die per definitie intolerant, agressief en onverenigbaar met het ideaalbeeld van het liberale en/of joods-christelijke Westen zou zijn.
3) Daar wordt dan een negatief waardeoordeel aangehangen: achterlijk, geitenneukers, niet horend bij ‘ons’.
4) Tot slot wordt voorgeschreven hoe er met deze groep moet worden omgegaan: aanpassen, uitzetten, de-islamiseren. Wanneer dit maar genoeg wordt herhaald, leidt het tot een a priori negatieve invulling van het label dat wordt opgeplakt en daarmee is de cirkel rond.
Een dokter is dan niet langer een dokter, maar een moslim die dokter is. Iemand die een Bijbelkwis wint is dan niet langer iemand die veel Bijbelweetjes weet, maar een moslim die de Bijbelkwis wint. In mijn onderzoek naar publieke interventies van moslims vanaf 1989 analyseer ik onder meer hoe moslims die zichzelf als zodanig presenteren in de publieke debatten omgaan met deze racialisering. Zij worden, net als veel anderen overigens, continu besproken, bevraagd en aangesproken via deze opgelegde labels en betekenissen.
Een complicerende factor is natuurlijk dat mensen zelf ook het label kunnen hanteren dat hen wordt opgeplakt zoals in het geval van moslims en Joden. Maar omdat het bij racialisering gaat om een label dat wordt opgelegd is dat toch een ander verhaal. In het opgelegde label zit vaak een negatieve, paternalistische of exotiserende betekenis opgesloten die direct een zekere mate van inferioriteit en onverenigbaarheid met anderen aangeeft.
In het recent gepubliceerde essay gebruik ik het begrip racialisering om Fortuyns politieke gedachtegoed te analyseren en te plaatsen binnen de context. Het concept racialisering is afkomstig uit de zogeheten critical race theorieën en heb ik, voortbordurend op inzichten van met name Floya Anthias en Nira Yuval-Davis als volgt gedefinieerd:
het proces waarin dominante groepen statische en karakteristieke eigenschappen toekennen aan mensen die niet tot de eigen groep gerekend worden. Ze doen dit op basis van generaliserende ideeën over ‘ras’, cultuur, religie en sociale klasse die gepaard gaan met negatieve waardeoordelen en ideeën over hoe om te gaan met een dergelijke groep.
Het hoeft niet te gaan om buitenstaanders die specifiek als ‘ras’ gezien worden, maar bij racialisering wordt er op zo’n manier over hen gesproken dat het wel lijkt alsof men het over een ‘ras’ heeft: een duidelijk herkenbare groep die als inferieur gezien wordt en specifieke, statische en natuurlijke eigenschappen wordt toegedicht. Racialisering is een sociaal proces waarin groepen gecategoriseerd worden als de Ander en op basis waarvan gelegitimeerd wordt dat deze groep een andere of zelfs ongelijke behandeling krijgt ten opzichte van anderen. Het is een proces dat plaatsvindt in debatten, in beleid maar ook in sociale interacties tussen individuen. Groepen kunnen overigens ook gederacialiseerd raken zoals in het verleden met de Italiaanse Canadezen is gebeurd en met de Ieren in Engeland en de VS.
Kritiekpunten
Ik ga de belangrijkste reacties niet één voor één behandelen, maar thematisch.
En de moslims zelf dan?
Dit is een punt dat vooral bij Jan Jaap de Ruiter naar voren komt:
De Koning bezigt een in wezen essentialistisch discours als hij zegt dat de overheersende gedachte vandaag de dag is dat ‘de islam in essentie iets anders is dan, of zelfs inferieur is aan- ‘het Westen’. De blinde vlek waar hij aan lijdt is dat moslims zelf even verdeeld of zo je wilt divers zijn als Europeanen. Het reduceren van moslims tot een categorie waar ze niet uit kunnen doet hun dus geen recht.
De Ruiter wijst erop, terecht, dat moslims een zeer diverse groep vormen die je niet zomaar onder één label kunt duwen alsof het een homogene groep is. Daar ben ik het mee eens. Sterker nog, dat is precies de praktijk waar mijn stuk zich tegen richt. De Ruiter vergeet dan ook dat mijn stuk niet gaat over wat islam is of wat moslims zijn, maar over hoe zij bejegend worden door Buma, Fortuyn, Bolkestein, Zijlstra en Nawijn. In hun retoriek spelen individuele moslims amper een rol.
Immers, Zijlstra schroomt niet om gewoon zaken te verzinnen terwijl Buma, Fortuyn en Bolkestein alleen letten op die moslimstemmen die zij afkeuren. Het pleidooi voor een joods-christelijke waardengemeenschap geeft Buma vorm in oppositie tot IS en vluchtelingen bijvoorbeeld. De laatsten zijn een probleem niet omdat specifieke vluchtelingen iets gezegd of gedaan zouden hebben (behalve hierheen komen), maar omdat ze uit een andere cultuur komen en islamitisch zijn. Hij had zijn pleidooi ook kunnen verhouden tot de moslims die binnen het CDA actief zijn, maar die stemmen tellen niet mee. Nawijn doet iets soortgelijks: in zijn definitie van de humanistische, joods-christelijke traditie gaat het alleen om zijn beeld van de islam die er ondanks de lange geschiedenis van moslims in Nederland, nog steeds niet bij zou horen vanwege de islam.
Als ik dus de stem van moslims in het verhaal negeer dan komt dat omdat mijn analyse zich richt op de uitspraken van de politici waarin de veelzijdigheid van de stemmen van de moslims er ook niet toe doen behalve wanneer zij het doembeeld van islam bevestigen. Het gaat mij er dus niet om hoe cultuur of ras het handelen van mensen bepaalt zoals Paul Voestermans beweert, maar dat politici het idee dat de cultuur van moslims (zoals gedefinieerd door diezelfde politici) hun handelen bepaalt, voor politieke doeleinden inzetten.
Historicus en stadsgids en muzikant Jan Tervoort (Amsterjan) komt met een soortgelijk punt:
[…]in zijn eurocentrische betoog zijn moslims slechts ‘agency’-loze makke schapen en slachtoffers. Dat dit aan zijn kant van de fatsoenskloof in de wetenschappelijke wereld als een doodzonde geldt, mag de pret niet drukken. Blijkbaar is alles geoorloofd om ‘islamofobie’ als racisme te kunnen bombarderen.
Volgens Tervoort negeer ik het gegeven dat moslims zelf bijdragen aan het verschijnsel islamofobie (hij behoort overigens niet tot de ontkenners overigens en komt met een interessante wijziging op mijn definitie; een wijziging waar ik het niet mee eens ben, maar dat is voor een andere keer). Hij geeft het voorbeeld van de vrouw met een hoofddoek die zich zo in het publieke domein onderscheidt van anderen en het voorbeeld van het problematiseren van ongelovigen. En inderdaad de zichtbaarheid van de moslimvrouw is voor velen een steen des aanstoots en blijkt een belangrijke factor voor islamofobie (waarmee ik niet zeg eigen schuld dikke bult overigens, en Tervoort bedoelt dat ook niet). Maar daar tegenover kunnen we ons afvragen waarom ook Sikhs het slachtoffer worden van islamofoob geweld?
Dus ja het handelen van moslims heeft invloed, maar dat is slechts in beperkte mate. Uiteindelijk gaat het er in mijn artikel om welke betekenis de bewuste politici toekennen aan deze agency en die is dus zeer selectief. Overigens kan ik hieraan op mijn basis van mijn eigen onderzoek toevoegen dat het besef dat sommige acties van moslims aan islamofobie bijdragen wel degelijk aanwezig is. Dit komt in veel gesprekken terug en ik heb nog nooit een bijeenkomst van welk islamofobie meldpunt dan ook mee gemaakt waarin niet minimaal één keer werd gesteld: ‘we moeten ook de hand in eigen boezem steken’.
Natuurlijk zijn moslims ook weer geen willoze slachtoffers van racialisering en van anti-moslim racisme of islamofobie. Het is precies één van de speerpunten in mijn onderzoek waarin ik werk met moslims die actief zijn in het publieke debat. In het essay laat ik bijvoorbeeld ook iets van de reacties van moslims op Fortuyn zien.
Islamofobie is geen racisme, want ‘ras’…
Eén van de meest gehoorde kritiekpunten ook op de twitters. En mijn eigen stuk begint daar ook mee:
De bejegening van islam en moslims kan toch nooit racisme zijn? Kritisch meestal. Beledigend, vooruit. Discriminatie in het ergste geval. Maar racisme? Nee. Want islam en moslims zijn geen ‘ras’. Islam is een levensovertuiging, een keuze, geen aangeboren eigenschap.
Maar ook hier geldt, het gaat er niet om wat islam of moslims zijn. Het gaat erom hoe moslims bejegend worden door de genoemde politici. Daarbij hebben we in de afgelopen decennia racisme onterecht gereduceerd tot iets wat alleen te maken heeft met biologische ideeën over ras. Maar ten eerste is de indeling in ‘rassen’ op grond van biologische aannames wetenschappelijk gezien al lang weerlegd, en ten tweede bestond de taal over wie tot welk ras behoort in het verleden ook nooit alleen uit biologische ideeën. Om te bepalen wie wit was en wie zwart of wie Ariër was of Jood of wie Iers was, werd altijd gebruikt gemaakt van ideeën over biologische aspecten, cultuur, religie en man-vrouw verhoudingen. De volgende ingezonden reactie in De Volkskrant stelt dat eveneens:
En ten derde kunnen we een biologisch idee over ras ook opvatten als een cultureel idee omdat dit in specifieke omstandigheden, in specifieke tijden en op specifieke plaatsen door machthebbers naar voren is gebracht. Het benoemen van de bejegening van moslims als racialisering (geen nieuw begrip overigens, zie het essay) of racisme is dan ook eerder te zien als een correctie op hedendaagse populaire definities van racisme. (Ik zal hier morgen nog nader op ingaan.)
Deze correctie brengt overigens wel een risico met zich mee dat in de wetenschappelijke literatuur veelvuldig wordt besproken: namelijk dat het begrip racialisering onscherp, te breed en te vraag wordt en daarmee als analytisch begrip ongeschikt is. Maar dat is precies waarom ik die boven genoemde vier stappen aanduid in de analyse: daarmee is het afgebakend en toetsbaar en sluit ik aan bij de wetenschappelijke literatuur.
Ja, nee en de islam dan? – 1
Een terugkerend punt is dat mijn vier stappen van racialisering erop neer komen dat de islam zelf racistisch is. Zo stelt Tervoort:
Zou De Koning door hebben dat de islam volgens zijn redenering door en door racistisch is tegenover ongelovigen, niet-moslims? Het onveranderlijke woord van god binnen de islam, de koran, dat door het overgrote deel van de moslims nog steeds letterlijk genomen wordt, is één grote racistische rant tegen niet-moslims waarbij niet zelden opgeroepen wordt die laatsten af te maken. Ergo, alle moslims zijn racisten?
Op zich is het maken van dit punt natuurlijk niet meteen een ontkrachting van mijn artikel. Dat situatie B zich ook voordoet wil niet zeggen dat situatie A zich niet voordoet. Het berust dan ook op een slechte lezing van mijn artikel. Een dergelijke redenering zou hout snijden wanneer ik had gesteld dat bijvoorbeeld Buma moslims in zijn pleidooi voor een joods-christelijke identiteit racialiseert en dat die identiteit of cultuur DUS racistisch is.
Maar dat stel ik niet en zou ook onterecht zijn. Ik kan wetenschappelijk gezien niet bepalen wat de essentie van de joods-christelijke identiteit is en dus ook niet bepalen of die racistisch of racialiserend is. Hetzelfde geldt voor islam: ik kan wetenschappelijk gezien niet vaststellen wat de essentie is van de islam is. Ik kan alleen vaststellen wat Buma doet met die joods-christelijke identiteit en wat een moslim doet met islam. Dat kan tot de conclusie leiden dat Buma en die moslim racistische handelingen verrichten, maar niet dat de joods-christelijke identiteit of islam in essentie racistisch of racialiserend is. Dat er in de islamitische tradities een onderscheid wordt gemaakt tussen gelovigen en ongelovigen en er een voorkeur bestaat voor de eerste is niet voldoende temeer omdat er nogal wat verschillende opvattingen zijn over wie nu tot wie behoort en er ook een sterk anti-racistische tendens bestaat waarin etniciteit en ‘ras’ er juist niet toe zouden doen. Dat is in de debatten over wat Nederlandse identiteit is ook het geval (als het gaat om ‘ras’ tenminste) en daar kan niet zomaar aan voorbij worden gegaan. Het enige dat we aan dit punt overhouden is de stelling dat moslims ook racistisch kunnen zijn en dat is iets waar veel moslims in gesprekken met mij ook op wijzen.
Ja, nee en de islam dan? – 2
Deze volgt morgen, stay tuned!
______________________________________________________________________
Over de racialisering van moslims:
Waarom islamofobie wel degelijk racistisch is | Binnenland | de Volkskrant
“Racialisering moslims zo ver voortgeschreden dat het burgerrechten van moslims bedreigt” – Nieuwwij
Naar aanleiding van de kritiek
Islamofobie & De racialisering van moslims – Een toelichting / 1 | C L O S E R
Islamofobie & De racialisering van moslims – Een toelichting / 2 | C L O S E R
Islamofobie & De racialisering van moslims – Een toelichting / 3 | C L O S E R
En dan de commentaren natuurlijk:
Martijn de Koning behandelt moslims als kinderen zonder stem | Jan Jaap de Ruiter | de Volkskrant
Islamofobie: de stand in het land (deel 3) – Jan Tervoort (Amsterjan) – Batavirus
Islamofobie is een onzinnig begrip | Jonathan van het Reve | de Volkskrant
Mijn punt is dat je je eigen stappenplan beter kunt gebruiken om islamofobie tegen te gaan. Het heeft geen zin racialisering zonder ras op te voeren en ras door cultuur te vervangen. Geef concreet aan waar de islamkritiek terecht en waar onterecht is. verschuil je niet achter cultuurtheoretische abstracties.
Lees in dat verband wat Jonathan van het Reve schreef in de Vonk van vandaag, 14 mei: kritiek op welke godsdienst dan ook is gerechtvaardigd en moet niet verward worden met racialisering van de aanhangers van het geloof onder kritiek.
Bovendien, als je dit zegt: “Het gaat mij er dus niet om hoe cultuur of ras het handelen van mensen bepaalt zoals Paul Voestermans beweert, maar dat politici het idee dat de cultuur van moslims (zoals gedefinieerd door diezelfde politici) hun handelen bepaalt, voor politieke doeleinden inzetten”, dan beweer je toch gewoon dat cultuur iets doet, nl gedrag bepalen en als je vindt dat politici dit denken, dan gebruik je ‘cultuur’ volgens mij als mogelijke gedragsbepaler. Beter is stelling te nemen in de geest van wat wij beweren in onze boeken: exit cultuur en laten we het vervolgens hebben over de verschillende opties binnen de islam en daar een zo goed mogelijk geinformeerd oordeel over vormen. Laat dus dat onwetenschappelijk gedoe met ras, racialisering, racisme etc. achterwege.
==Daarbij hebben we in de afgelopen decennia racisme onterecht gereduceerd tot iets wat alleen te maken heeft met biologische ideeën over ras.==
Laat ik dat nou precies andersom bezien: We hebben de afgelopen decennia de definitie van racisme, onterecht, uitgebreid met andere dan biologische ideeën. Als dat niet zo was, waarom volstond men destijds bij het schrijven van Artikel 1 dan niet met het noemen van ras??
Artikel 1: Allen die zich in Nederland bevinden, worden in gelijke gevallen gelijk behandeld. Discriminatie wegens godsdienst, levensovertuiging, politieke gezindheid, ras, geslacht of op welke grond dan ook, is niet toegestaan.