Gastauteur: Annemarie van Geel
1990. 2011. 2013. Het zijn de jaren waarin Saoedische vrouwen campagnes begonnen om het recht op autorijden te verwerven. Zaterdag 26 oktober 2013 is de dag van de derde poging. Driemaal is scheepsrecht?
Saoedi-Arabië is het laatste land ter wereld waar vrouwen niet mogen autorijden. Er is echter geen wet in het land die autorijden voor vrouwen verbiedt; er worden simpelweg geen Saoedische rijbewijzen afgegeven aan Saoedische vrouwen. Die overigens regelmatig in het buitenland een rijbewijs halen en dáár wel rijden. Ook op het platteland en in de woestijn, uit het zicht van de religieuze en reguliere politie, rijden Saoedische vrouwen wél auto. Een directrice van een school op het platteland haalt en brengt haar kinderen al 10 jaar zonder problemen met de auto van en naar school. In Dhahran, de thuisbasis van de Saoedische oliemaatschappij Aramco waar ook veel buitenlanders werken, rijden alle vrouwen auto – ook de Saoedische. En sommige expat-vrouwen gaan op ’n vrije middag de woestijn in, om even lekker te kunnen rijden.
Wat wél mag, is het besturen van een glider. Een aantal vrouwen hebben dan ook bij de Aviation Club in Jeddah al vlieglessen genomen en hun “vliegbewijs” gehaald. Zowel internationaal als in Saoedi-Arabië zelf heeft de aankondiging van de autorijd-campagne veel teweeg gebracht. De internationale media doken er bovenop, en Saoedische activistes hebben het op Twitter de afgelopen weken over vrijwel niets anders meer dan autorijden. Zie vooral #?????_26?????? op Twitter, waar in het Arabisch én Engels continue wordt gesproken over de nieuwe campagne. Ook op Instagram, populair in Saoedi-Arabie, vind je veel steunbetuigingen. De website die de activistes lanceerden had binnen een dag 6.000 steunbetuigingen verzameld maar werd, hoogstwaarschijnlijk door de autoriteiten, snel uit de lucht gehaald. Inmiddels is de site weer online en ook beschikbaar in het Engels.
De mannen en vrouwen van de “26 Oktober campagne” stellen op de website dat de campagne geen religieuze of politieke agenda heeft. Ze benadrukken dat de Saoedische Basic Law vrijheid van beweging garandeert voor alle Saoediërs – zowel mannen als vrouwen. In de online petitie, die inmiddels door meer dan 16.500 mensen is ondertekend, staat dat het niet meer volstaat dit recht af te wimpelen onder het motto “we wachten op maatschappelijke consensus”, maar dat er een duidelijke beslissing van de autoriteiten moet komen die vrouwen toestaat te rijden.
Ook adviseert de campagne vrouwen alleen te rijden als ze een rijbewijs hebben, een familielid of vriendin mee te nemen en dus niet alleen de weg op te gaan, niet te demonstreren, een foto of video te maken en deze zelf of via de campagne online te zetten, en als je niet kan autorijden een foto van jezelf te nemen achter het stuur als steunbetuiging:
Op de Post-It enkele belangrijke telefoonnummers, en tot slot nog advies voor de mannen:
Mannelijke burgers: leer haar autorijden. Autobestuurders: dit is je kans om je van je galante kant te laten zien. En politieagenten: dank u voor uw medewerking.
Eierstokken – en testikels
Op YouTube worden al wekenlang elke dag filmpjes ge-upload van autorijdende vrouwen in verschillende Saoedische steden. Bijvoorbeeld deze vrouw die in Riyadh autorijdt en gefilmd wordt door haar moeder, die in het filmpje uitlegt dat haar dochter rijdt omdat haar man op zijn werk is en de kinderen moeten worden opgehaald van school. De virtuele auto-optocht werd onlangs kort maar ruw onderbroken door sjeik Saleh al-Lohaidan, die zei dat autorijden schadelijk is voor de eierstokken van een vrouw. Enkele mannen vroegen zich schertsend af of zij zich dan ook zorgen moesten gaan maken om hun testikels.
Onderstaand plaatje deed de ronde op de sociale media: eierstokken vóór (plaatje rechts) en ná (plaatje links) autorijden met daaronder de vraag: “Is dit wat je wil voor je vrouwen?”.
Vrouwen maakten het plaatje onmiddellijk belachelijk: “Oh, geweldig” schreef een vrouw, “dus mijn eierstokken worden groen als ik autorijd? Wat moet ik dan doen om gouden eierstokken te krijgen?” Een andere vrouw antwoordde “Ze worden goud na het baren van je vijftiende zoon. Echt, je zult verstelt staan”. Sarcasme als wapen tegen extremisme.
Religieuze geleerden en “het blokkeren van de middelen”
Lang niet alle religieuze geleerden zijn tegen autorijden door vrouwen. Maar zij, die er wel tégen zijn, halen vaak het religieuze principe van “het blokkeren van de middelen” aan. Daarmee bedoelen zij dat alle handelingen die in zichzelf niet moreel verwerpelijk zijn maar kunnen leiden tot moreel verval niet geoorloofd zijn vanuit religieus perspectief. Autorijden door vrouwen zien zij als een handeling die, bijvoorbeeld in geval van panne, kan leiden tot het in contact komen van een vrouw met een vreemde man – hetgeen volgens deze geleerden haram, verboden is.
Ook kan autorijden leiden tot het zelfstandig op pad gaan van de vrouw, bijvoorbeeld naar een afspraakje met een vreemde man – hetgeen volgens deze geleerden haram, verboden is. En omdat mannen niet gewend zijn aan het zien van autorijdende vrouwen het kan leiden tot het lastigvallen van vrouwen door mannen – hetgeen volgens deze geleerden haram, verboden is.
Tegenstanders van autorijden voor vrouwen zeggen verder dat de Saoedische maatschappij “niet klaar is voor autorijdende vrouwen”, dat “een vrouw niet verantwoordelijk gehouden zou moeten kunnen worden voor ongelukken”, en dat “een vrouw niet zomaar blootgesteld kan worden aan de rijstijl van Saoedische mannen”.
Afgelopen dinsdag en donderdag (22 & 24 oktober) probeerden enkele vrouwen – tevergeefs – een rijbewijs aan te vragen. Op dinsdag verzamelden zich, alsof getimed om samen te vallen met de aanvraag van de vrouwen, een groep van zo’n honderd conservatieve religieuze geleerden zich voor het koninklijk paleis in Riyadh om zich uit te spreken tegen “de samenzwering van autorijdende vrouwen” en om “verwestering, vooral van vrouwen” tegen te gaan. Eerder dit jaar, toen koning Abdallah vrouwen toeliet tot zijn adviesraad, en toen vrouwen toegestaan werd in lingeriewinkels te werken, protesteerden zij ook in Riyadh. Enkele uren na het protest gaf het Ministerie van Binnenlandse Zaken een verklaring uit, die aan de ene kant de protesterende religieuze geleerden tegemoet leek te komen en aan de andere kant juist de vrouwen. Een woordvoerder van het Ministerie gaf echter vlug aan dat autorijden door vrouwen verboden is.
Rijstijl, ongelukken, en luie mannen
Ook zijn niet alle vrouwen het eens met de nieuwe campagne. Asrar, een jonge vrouw van 19 die voor een charitatieve organisatie in Jeddah werkt, vertelde me:
“Het zou onze mannen alleen maar nog luier maken. Kijk maar naar Koeweit. Daar mogen vrouwen wel zelf autorijden, en die arme vrouwen moeten nu écht alles zelf doen.” Asrar vindt ook dat het niet veilig is voor vrouwen om auto te rijden: “In Riyadh rijden ze als gekken. Het is levensgevaarlijk op de weg. En tussen de steden…. moet ik dan van Riyadh naar Jeddah gaan rijden, duizend kilometer op lange, eenzame wegen door de woestijn, zonder faciliteiten? Veel te gevaarlijk.”
Ook haalt Asrar het eerdergenoemde argument dat mannen autorijdende vrouwen lastig zullen vallen aan:
“Wat als ik zou autorijden en een ongeluk zou krijgen? Alle politieagenten zijn mannen. Dan moet ik dus alles regelen, alleen, met een man die geen familie van me is. Ik moet er niet aan denken.”
Asrar’s vriendin Neda bekijkt dit probleem heel praktisch:
“Dan moeten ze maar vrouwelijke agentes gaan aannemen. Of mannen en vrouwen op verschillende tijdstippen laten autorijden. Of een aparte snelweg aanleggen voor vrouwen zodat iedereen langzaamaan kan wennen aan vrouwen op de weg. Opgelost!”
Neda vervolgt:
“Autorijden, het is belangrijk, maar niet het allerbelangrijkste voor de Saoedische vrouw. Een veel groter probleem is bijvoorbeeld het feit dat we voor zo’n beetje alles de toestemming van onze mannelijke voogd nodig hebben.”
Kamelen en auto’s
Een van de activistes die nu een drijvende kracht is achter de 26 oktober campagne vertelt me dat ze het wat betreft dat laatste eens is met Neda:
“Ja, de mannelijke voogd is het grootste obstakel voor de Saoedische vrouw. Maar we moeten ergens beginnen. Autorijden is de eerste stap, en de rest volgt dan wel. Als we niet kunnen autorijden, hoe kunnen we dan straks onze andere rechten uitoefenen?”
Met argumenten van religieuze geleerden dat autorijden tegen de Islam is maakt deze vrouw in één adem korte metten:
“Wat betreft die zogenaamde religieuze argumenten tégen autorijden: in de tijd van de profeet reden vrouwen op kamelen, dus waarom zouden wij nu geen auto mogen rijden? Auto’s bestonden niet eens de tijd van Mohammed, dus hoe kan de Islam nu tegen het autorijden door vrouwen zijn?”
Voorstanders van autorijden voor vrouwen, zoals deze activiste, vinden dat vrouwen zelf moeten kiezen of ze al dan niet achter het stuur kruipen. Dat vrouwen zelf van en naar hun werk, universiteit, of familie moeten kunnen rijden. Dat zij zelfstandig met de auto boodschappen moeten kunnen doen, en zelf haar kinderen naar school zou moeten kunnen brengen.
Het waren deze laatste twee dingen die Manal al-Shareef in het voorjaar van 2011 deed besluiten achter het stuur te kruipen, hetgeen haar wereldberoemd maakte. Als gescheiden vrouw, met ouders die in een stad ver weg van de hare wonen, heeft ze geen mannelijke familieleden die haar naar haar werk en andere plekken kunnen brengen, en haar zoontje naar school. Saoedi-Arabië kent geen openbaar vervoer en een privé-chauffeur – voor veel vrouwen de oplossing voor het autorijd-probleem en vaak ‘inwonend’ bij de familie voor wie hij rijdt– was voor Manal geen optie daar ze in de Saoedische maatschappij als jonge, ongetrouwde vrouw een man die geen familielid is geen onderdak kan bieden.
Hoewel Manal dus een rijbewijs heeft, is ze voor vervoer afhankelijk van taxi’s. Een prijzige en bovenal onpraktische aangelegenheid, zeker met een klein kind. Dus op 21 mei 2011 stapte Manal in de auto, startte de motor, en reed door haar stad. Ze werd gefilmd door Wajeha al-Huwaider, een prominente Saoedische vrouwenactiviste, en plaatste het filmpje op YouTube. Niet lang daarna werd Manal gearresteerd en belandde ze in de gevangenis. Pas toen haar vader bij de koning aanklopte, die haar vervolgens ‘gratie’ gaf, kon ze weer naar huis. Ze brengt nu een groot deel van haar tijd in het buitenland door. Eerder dit jaar deed Manal op TedGlobal haar verhaal (met Nederlandse ondertiteling).
Mannen
Hoewel veel mannen tégen autorijdende vrouwen zijn, of er niet echt een mening over hebben, zijn er ook mannen die het beu zijn dat vrouwen niet kunnen autorijden. Abdallah, een student van 22, vertelt me: “We kunnen vrouwen niet voor altijd als minderjarigen blijven behandelen. Plus, het is ook gewoon heel praktisch. Ik heb helemaal geen zin om mijn zussen en moeder maar rond te blijven rijden. Ik heb wel wat beters te doen met mijn tijd. En wie betaalt de chauffeur? Juist, de man in het gezin. Het is hartstikke duur. Dat geld kunnen we wel beter besteden.” Het zijn veelgehoorde argumenten, vooral van mannen.
En het zijn ook niet alleen vrouwen die foto’s en filmpjes van zichzelf achter het stuur delen op de sociale media. Ook enkele mannen twitteren foto’s van hun autorijdende vrouw, zoals Abdullah al-Alami. Al-Alami is een Saoedische schrijver die enkele jaren geleden het boek “Wanneer zal de Saoedische vrouw autorijden?”schreef. In 2012 nog diende hij een voorstel in bij de adviesraad van de koning, maar hij mocht zijn voorstel niet komen toelichten. Veel van de filmpjes die mannen uploaden laten zien hoe zij hun vrouw of zus leren autorijden.
Ook gaan er opnames rond van mannen die hun steun uitspreken voor de vrouwen. En zowel het logo als de slogan van de campagne (zie hiernaast) zijn ontworpen door een man. En enkele mannelijke advocaten hebben reeds toegezegd bereid te zijn vrouwen bij te staan die door autorijden in de problemen komen met de autoriteiten.
Hoeren en taarten
Wanneer de Saoedische vrouw zal autorijden is een vraag die de 47 vrouwen die tijdens het allereerste protest van november 1990 in optocht door Riyadh reden zich met regelmaat stellen. Het was toen de tijd van de Golfoorlog, tijdens welke westerse (Amerikaanse) troepen gestationeerd waren in Saoedi-Arabië. De actie van de vrouwen werd, onder andere wegens die politieke situatie, slecht ontvangen in het land. De vrouwen werden beschuldigd van het proberen te verwesteren van het land, een buitenlandse agenda na te streven, en de eenheid van het land te willen breken. Zij die voor de overheid werkten werden op staande voet ontslagen, en de vrouwen én hun mannen mochten een tijd lang het land niet verlaten. Ook werden de vrouwen publiekelijk voor hoer uitgemaakt.
De vrouwen van toen komen nog steeds elke jaar in november bijeen om een taart te eten met een auto erop, om hun historische actie van november 1990 te herinneren. Ze hopen dat de groepsfoto die ze maakten in 1990 vlak na hun protest ooit in een museum komt te hangen.
Vrouwen als bliksemafleider voor politieke hervormingen
De afgelopen weken kregen de actievoerende vrouwen meer ruimte van de Saoedische autoriteiten voor hun acties dan tijdens de eerdere campagnes van 1990 en 2011. Eén van de drijvende krachten achter de campagne werd op 16 oktober van de weg geplukt en meegenomen naar een politiebureau, waar zij én haar mannelijke voogd een verklaring moesten ondertekenen dat ze het niet weer zou doen.
Toch gaan er nog steeds vrouwen de weg op, en vrijwel allemaal zonder tegengehouden te worden door de autoriteiten. Zoals deze vrouw, die tweemaal politie passeert die niet ingrijpt. Maar de ruimte die deze vrouwen krijgen gaat niet enkel om het autorijden zelf: vrouwen functioneren als nationale bliksemafleider in het land, zowel vanwege binnenlandse- als buitenlandse politiek.
Ja, vrouwen mogen stemmen en zich verkiesbaar stellen in de gemeenteraadsverkiezingen van 2015. En ja, in januari benoemde koning Abdullah, die overigens door de meeste vrouwen wordt gezien als zijnde “met de Saoedische vrouw”, 30 vrouwen tot lid van zijn adviesraad. Ja, vrouwen mogen sinds kort fietsen (zie ook mijn column “Een Filmpje Pakken in Saoedi-Arabië” over de Oscargenomineerde film die hierover ging). En ja, in sommige beroepen mogen vrouwen nu werken zonder toestemming van hun mannelijke voogd. Het zijn ontwikkelingen die, net als de autorijdcampagne, allemaal krantenkoppen zijn in de internationale media. Maar wat er intussen óók in het land gebeurt is een crackdown op activisten die meer structurele hervormingen voorstaan op bijvoorbeeld politiek of justitieel gebied.
Zo werden begin dit jaar de mensenrechtenactivisten Mohammed al-Qahtani en Abdulla al-Hamid tot respectievelijk 10 en 11 jaar gevangenisstraf veroordeeld voor “het verbreken van de alliantie met de koning” en “het opzetten van een ongeoorloofde organisatie” (de Saudi Civil and Political Rights Association). De activist Raif Badawi werd drie maanden geleden veroordeeld voor het oprichten van het internetforum “Free Saudi Liberal” waarmee hij volgens de rechter “islamitische waarden schaadt en het liberale gedachtegoed propageert”. De rechtbank heeft de website doen sluiten en veroordeelde Raif tot 7 jaar gevangenisstraf en 600 zweepslagen. En dan heeft hij in zeker opzicht nog “geluk”: in 2012 werd hij beschuldigd van afvalligheid, waar in Saoedi-Arabië de doodstraf op staat.
En slechts enkele weken geleden werd mensenrechtenactivist Waleed Abualkhair, oprichter van de Monitor of Human Rights in Saudi Arabia opgepakt voor het organiseren van discussiebijeenkomsten (diwaniya’s) in zijn huis in Jeddah. Abualkhair is de advocaat van eerdergenoemde Qahtani en Hamid, en advocaat en schoonbroer van Raif Badawi. Abualkhair werd snel weer vrijgelaten, maar hij en zijn vrouw vrezen dat dit van korte duur zal zijn.
Ook vrouwenactivisten zijn doelwit: de bekende activistes Wajeha al-Huwaider (die in mei 2011 de autorijdende Manal al-Shareef filmde) en Fawzia al-Oyouni, die zich inzetten voor een vrouw die zei dat zij en haar kinderen door haar man zonder eten en drinken in huis werden opgesloten, werden recentelijk veroordeeld voor “het opzetten van een vrouw tegen haar echtgenoot”. De twee vrouwen denken dat deze veroordeling meer gaat over hun eerdere activiteiten als activisten dan om dit specifieke geval.
Tientallen activisten mogen het land niet meer uitreizen. Hun aantal neemt nog steeds toe. Vele anderen worden beschuldigd van zaken als “het opzetten van ongeoorloofde organisaties” en “het geven van een verwrongen beeld van Saoedi-Arabië”. Weer anderen worden de stilte in geïntimideerd. Juist dit zijn zaken die internationaal veelal onderbelicht blijven en níet de internationale voorpagina’s behalen, maar veelzeggend zijn over de houding van het regime ten opzichte van hervormingen. “Saoedische vrouwen” zijn een onderwerp waar zowel de internationale media als het Saoedische publiek zich druk mee bezighoudt. En onderwijl gaat het inperken van de weinige ruimte die (mensenrechten)activisten hadden gestaag door. Vrouwen als bliksemafleider dus, zowel vanwege binnenlandse- als buitenlandse politiek.
Zaterdag 26 oktober
Aanstaande zaterdag zullen vrouwen, net als de afgelopen weken, met hun rijbewijs op zak en het logo van de campagne op hun autoruit, de weg op gaan. De instructies zijn duidelijk: neem een familielid mee, ga niet met meer dan twee auto’s tegelijk de straat op, maak er geen demonstratie van, en doe geen gekke dingen. Ga gewoon, zelf, je dagelijkse activiteiten ondernemen. Manal al-Shareef heeft in een interview al aangegeven dat “26 oktober” een maandelijkse event zou moeten worden, totdat de eerste Saoedische vrouw haar rijbewijs krijgt.
Zal het lukken? Er zijn negatieve en positieve indicatoren. Een enkele vrouw is meegenomen naar een politiebureau – maar snel weer vrijgelaten. Mid-september werd de campagnewebsite snel na het openen uit de lucht gehaald – maar een nieuwe site was snel online en is nog steeds beschikbaar. Het hoofd van de religieuze politie zei vorige maand: “Er staat niets in de shari’a dat vrouwen verbiedt auto te rijden”. Enkele vrouwelijke leden van de adviesraad van de koning hebben inmiddels voorgesteld dat vrouwen mogen autorijden .
Dit alles lijkt te wijzen op een milder wordende houding van de autoriteiten ten opzichte van dit onderwerp. Aan de andere kant zou de toegenomen spanning van de afgelopen dagen kunnen leiden tot een steviger optreden van de autoriteiten.
Intussen gaat het uploaden van de filmpjes van en door autorijdende vrouwen door. Wat de filmpjes gemeen hebben is hun kader: namelijk de nadruk op de noodzaak voor vrouwen om auto te rijden. De boodschap is duidelijk: het gaat niet om plezier en frivoliteiten, maar om kinderen naar school brengen, een ziek familielid in het ziekenhuis opzoeken, en van en naar het werk te komen. Ook de continuïteit is opvallend: de actie is geen éénmalig evenement, zoals een provocerende optocht van autorijdende vrouwen in een land waar demonstraties verboden zijn, maar een campagne van vrouwelijke ongehoorzaamheid die geleidelijk aan steeds meer tractie krijgt. Noodzaak en geleidelijkheid als een slimme tactiek om de lange weg naar autorijden mee op te rijden.
Wil je de campagne van dichtbij volgen de komende dagen? Hieronder enkele links:
Zelf wat doen? Uit al toeterend je steun via de “Honk for Saudi Women Campaign” op Twitter of Facebook.
Annemarie van Geel (1981) ontving haar Masterdiploma in Internationale Betrekkingen met het Midden-Oosten als specialisatie van de Universiteit van Cambridge in 2003. Ze heeft gewoond in Egypte, de Westelijke Jordaanoever, Syrië en Jemen en reisde uitgebreid door de regio. Ze heeft gewerkt bij Instituut Clingendael, het voormalig ISIM (International Institute for the Study of Islam in the Modern World) en de Midden-Oosten afdeling van Amnesty International Nederland. Sinds 2011 begon is ze als promovendus verbonden aan de afdeling Islam en Arabisch van de Radboud Universiteit te Nijmegen waar ze onderzoek doet naar gender segregatie in Saoedi-Arabië en Koeweit. Annemarie van Geel heeft haar eigen website Faraasha.nl, waar dit stuk eerder is verschenen.
